Małgorzata Czerwińska
Uniwersytet Zielonogórski

Wprowadzenie

Dysfunkcja narządu wzroku powoduje rozliczne ograniczenia we wszystkich sferach funkcjonowania psychospołecznego. Do najpoważniejszych zalicza się utrudnienia w dostępie do informacji zawartej w przekazie pisanym. Istotą problemu jest tutaj nie tyle recepcja tekstu, co jego percepcja, wymagająca specyficznych zabiegów edytorskich. Dostęp osób niewidzących do słowa pisanego utożsamiany jest powszechnie z systemem pisma punktowego L. Braille’a, choć początki poszukiwań pisma dla niewidomych sięgają czasów starożytnych (Czerwińska 1999, 2003). Tyfloinformatyka proponuje nowe rozwiązania, zmieniając tym samym rolę pisma wypukłego w edukacji i rehabilitacji osób niewidzących.

Problematyka specjalnych materiałów czytelniczych /formatów alternatywnych/ i specyfiki procesu czytania osób niewidzących bardzo rzadko jest przedmiotem zainteresowań tyflopedagogów (Czerwińska 2002). Coraz częściej staje się przedmiotem dociekań nauk bibliologicznych. Polskie osiągnięcia teoretyczne i praktyczne są jednak skromne (Czerwińska 1999, 2002, Fedorowicz 2002). Rozważania niniejsze koncentrują się na jakościowo-materiałowych przemianach wydawnictw dla niewidomych w Polsce, usiłując wyznaczyć podstawowe kierunki ich rozwoju po II wojnie świat. Rozważania prowadzą do zrewidowania definicji książki niewidomego oraz czynią dyskusyjnym włączanie niewidomych do populacji osób niesprawnych czytelniczo. Kierowane są przede wszystkim do bibliotekarzy i nauczycieli, obejmujących, w ramach edukacji integracyjnej, oddziaływaniem dydaktyczno-wychowawczym uczniów z głęboką dysfunkcją narządu wzroku.

Uwagi o ewolucji książki niewidomego

Od 1951 r. produkcją wydawnictw brajlowskich zajmuje się Polski Związek Niewidomych /PZN/. Od 1953 r. przy Zarządzie Głównym PZN w Warszawie funkcjonują wyspecjalizowane struktury, zajmujące się działalnością wydawniczą. Obecnie jest to, należąca do PZN, spółka - Zakład Nagrań i Wydawnictw Związku Niewidomych /ZNiW ZN/. Firma ta zajmuje się edytorstwem, produkcją wydawniczą i dystrybucją wydawnictw brajlowskich, w druku powiększonym, dźwiękowych /mówionych/ i w zapisie cyfrowym, posiadając w swej strukturze: redakcję nieperiodyków, redakcje czasopism, drukarnię brajlowską i czarnodrukową, studia nagrań, działy kolportażu i zbytu. Planowa działalność wydawnicza obejmuje: literaturę piękną dla dorosłych i dzieci /w tym lektury szkolne/, literaturę popularnonaukową /zwłaszcza poradniki/, podręczniki szkolne i do nauki j. obcych, wydawnictwa informacyjne /słowniki/, wydawnictwa nutowe, czasopisma. Nie wydaje się wysoce specjalistycznych wydawnictw naukowych i podręczników akademickich.

W polskim edytorstwie brajlowskim stosuje się zapis integralny; zapis skrótowy ma sporadyczne zastosowanie, ze względu na niską jego znajomość przez polskich niewidomych. Książki czarnodrukowe /zwłaszcza podręczniki/, zakwalifikowane do wydania w systemie L. Braille’a, poddawane są adaptacji tyflologicznej, zgodnej ze specyfiką edytorstwa brajlowskiego (Czerwińska 1999). Nakłady wydawnictw brajlowskich są niewielkie: beletrystyka i literatura popularnonaukowa - 5-10 egz., podręczniki - 50-70 egz., słowniki - ok. 100 egz.

Na ilościowo-jakościowym wymiarze brajlowskiej produkcji wydawniczej znacząco zaważyło uruchomienie produkcji książki w zapisie dźwiękowym, tzw. książki mówionej: na szpulach magnetofonowych /1962 r./, na kasetach magnetofonowych /1972 r./. Polska książka mówiona nagrywana jest przez profesjonalnych lektorów radiowych i telewizyjnych oraz czołowych aktorów teatralnych i filmowych, co nadaje tekstowi artystyczny charakter, ale też niejednokrotnie ingeruje w przebieg recepcji (Tomerska 1998, Czerwińska 1999). Produkcja książki brajlowskiej wyraźnie spadła na rzecz książki mówionej, która cieszy się dużą popularnością. Czytelnikami książki brajlowskiej są osoby o bardzo dobrej znajomości systemu L. Braille’a, preferujące percepcję dotykową, nie ingerującą sfery recepcji i interpretacji tekstu. W polityce wydawniczej stosuje się, choć niekonsekwentnie, zasadę niedublowania tytułów książki brajlowskiej i mówionej oraz założenie: im trudniejsza treść, tym łatwiejsza forma wydawnicza, przeznaczające książce mówionej pozycje o wysokim poziomie merytorycznym i artystycznym, a brajlowskiej - literaturę o poziomie elementarnym, popularnym i klasycznym. Należy jednak zauważyć, że początkowo nie wydawano w wersji książki mówionej literatury dziecięcej, obawiając się rezygnacji młodych czytelników z kontaktu z książką brajlowską /zwłaszcza, że w systemie L. Braill’a wydano już kanon literatury dla dzieci i lektur szkolnych/. Od 1972 r., tj. uruchomienia drugiego studia nagrań, rozszerzono ofertę o literaturę popularnonaukową, literaturę faktu, poezję, niektóre podręczniki akademickie, a następnie /na prośbę rodziców i placówek dla dzieci niedowidzących/ także literaturę dziecięcą (Czerwińska 1999, Fedorowicz 2002). Rocznie wydaje się obecnie ok. 200 tyt., w nakładzie do 200 egz. Produkcja odbywa się w oparciu o komputery cyfrowe, co daje najwyższą jakość dźwięku i możliwość nagrywania na płyty CD, zarówno nagrań-matryc, jak i nagrań zwielokrotnionych. ZniW ZN wstrzymuje się jednak z wydawaniem książki mówionej na płytach CD, głównie ze względu na niedostateczne wyposażenie polskich niewidomych w urządzenia odtwarzające.

Od 1993 r. ZniW ZN wydaje książki w druku powiększonym: podręczniki szkolne, zeszyty ćwiczeń, słowniki. Rocznie publikuje się ok. 30 tyt., w nakładzie 300-1200 egz.

Dorobek polskiego czasopiśmiennictwa dla niewidomych obejmuje periodyki: dla dorosłych /np. “Pochodnia" - organ prasowy PZN/, dla dzieci /np. “Promyczek", “Światełko"/, dla młodzieży /np. “Życiu naprzeciw"/, fachowe /np. “Terapia Fizykalna", “Przegląd Tyflologiczny"/, społeczno-kulturalne /np. “Nasz Świat"/. Ich zawartość jest oryginalna /artykuły dziennikarzy i czytelników / lub przedrukowa /przedruki artykułów z poczytnej prasy czarnodrukowej/. Mają zróżnicowaną periodyzację: od miesięcznej do półrocznej (Czerwińska 1989, 1999). Z przyczyn ekonomicznych, w latach 90-tych XX w. zaczęto stopniowo zmniejszać produkcję wydawnictw dla niewidomych, w tym ofertę tytułów czasopism: w 1996r. wydawano 11 tyt. brajlowskich, 13 tyt. w druku powiększonym, 3 tyt. w wersji dźwiękowej; w 2002 r. wydawano 7 tyt. brajlowskich, 7 tyt. czarnodrukowych, 2 tyt. w wersji dźwiękowej /na kasetach/ (Sprawozdanie… 2002). Do oferty wprowadzono wersje periodyków na dyskietkach komputerowych. Nakłady czasopism warunkowane są wielkością prenumeraty; średni nakład brajlowski wynosi ok. 750 egz.

Pod względem technicznym ZNiW przygotowany jest na pełne zaspokojenie potrzeb czytelniczych polskich niewidomych. W 1989 r. skomputeryzowano działalność wydawniczo-drukarską, odstępując tym samym od, praktykowanego przez lata, długiego cyklu drukarskiego (Czerwińska 1999).

Od 1993 r. drugim wydawcą książek dla niewidomych w Polsce jest Przedsiębiorstwo Wydawnicze Związku Niewidomych “Print 6" w Lublinie. Wydaje ono przede wszystkim: podręczniki i inne materiały do nauki j. obcych, literaturę z zakresu informatyki, fizjoterapii, ekonomii i prawa, popularne wydawnictwa poradnikowe, wybory poezji, literaturę religijną, polsko- i angielskojęzyczną literaturę dla dzieci. Oferta tytułowa kształtowana jest z uwzględnieniem indywidualnych preferencji czytelników. Publikacje “Print 6" łączą druk brajlowski, czarnodruk, zapis dźwiękowy, ilustrację wielobarwną i wypukłą. W 2002 r. Wydawnictwo zrezygnowało z edytorstwa książek brailo-drukowych, mimo posiadanych już doświadczeń (Czerwińska 1999, Fedorowicz 2002).

Niewielką działalność edytorską /wydawnictwa brajlowskie, mówione/ prowadzi warszawska, komputerowa Spółka "Altix", zainteresowana przede wszystkim specjalistyczną literaturą informatyczną.

Brajlowską działalność wydawniczą /na własne potrzeby edukacyjno-wychowawcze/ prowadzą także Zakłady dla Niewidomych w Laskach, drukując w systemie L. Braille’a wybrane pozycje z literatury pięknej /zwłaszcza dziecięcej i młodzieżowej/, popularnonaukowej, utwory poetyckie, lektury szkolne, podręczniki, słowniki językowe i ortograficzne - nie ujmowane w planach wydawniczych ZNiW ZN. Specyfiką tej produkcji jest jednak literatura religijna /modlitewniki, katechizmy, ewangelie/. Od 1989 r. ręczne kopiowanie zastąpiono komputerową techniką druku: skanowanie tekstu czarnodrukowego i konwersja na system L. Braille’a lub konwersja z dyskietki z plikiem tekstowym /udostępnianej przez wydawcę/. Rocznie wydaje się ok. 30 tyt., w 1 lub kilku egz., zgodnie z planem wydawniczym, złożonym z dezyderat kadry pedagogicznej Zakładów (Czerwińska 1999, Fedorowicz 2002).

Nowoczesne rozwiązania edytorskie realizuje od 1997 r. Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego, przy współpracy z Centrum Komputerowym dla Studentów Niewidomych i Niedowidzących UW. Edytorstwem w postaci indeksowej książki mówionej /wzorowanej na Recording for the Blind and Dislectics/, a od 2002 r. - cyfrowej książki mówionej - objęte są wybrane pozycje literatury naukowej. Łącznie wydano ok. 200 pozycji, w tym 37 książek cyfrowych (Dworak 2002).

Należy dodać, że od przełomu lat 80- i 90-tych edytorstwem książek dla niewidomych zajmują się także oficyny komercyjne. Od 1987 r., z inicjatywy Ośrodka Czytelnictwa Chorych i Niepełnosprawnych w Toruniu, w porozumieniu z Wydawnictwem "Książnica" z Katowic, podjęto edytorstwo książek w druku powiększonym, w ramach serii "Biblioteka Dużej Czcionki". Produkcji zaprzestano w wyniku braku zamówień z bibliotek publicznych. Kolejną próbę podjęło wydawnictwo "prószyński i S-ka", emitując serię "Duże Litery", obejmującą najpoczytniejsze tytuły prozy polskiej i obcej /łącznie wydano kilkanaście pozycji/. W ostatnich latach niektórzy komercyjni edytorzy książek dla dzieci i młodzieży /np. "Debit", "Votum"/, wydają wybrane pozycje ze swej oferty powiększoną czcionką, z czego korzystają młodzi czytelnicy niedowidzący. W 1996 r. wydawnictwo "Wilga", a w 1999 r. - Wydawnictwo "egmont" - zaczęły tłoczyć obrazkowe książeczki dotykowe.

Produkcję książki mówionej podjęło PWN, w ramach serii "Audioteka PWN" /od 1993r. wydano 10 tyt./ oraz "Prószyński i S-ka" - w serii "książka do Słuchania". Książki te obejmują klasykę literatury światowej i polskiej. Są nagrywane przez czołowych polskich aktorów. Ponadto książki dla dzieci z kasetą magnetofonową edytuje firma "Podsiedlik-Raniowski i S-ka", w serii "książki Szczęśliwego Dzieciństwa" /ok. 20 tyt./ (Gołębiewski 1999)."

Upowszechnianie wydawnictw dla niewidomych opiera się na sieci bibliotek: PZN, szkolnictwa specjalnego i publicznych. Te ostatnie nie gromadzą księgozbiorów brajlowskich. Indywidualny zakup jest niewielki; dotyczy przede wszystkim czasopism, podręczników do nauki j. obcych, poradników (Czerwińska 1999, Fedorowicz 2002).

Niskonakładowość i specjalistyczna technika rzutują na wysoki koszt produkcji wydawnictw dla niewidomych. Cena 1 tomu książki brajlowskiej wynosi obecnie ok. 500 zł. Produkcja wydawnicza jest dotowana ze środków Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych-PFRON /np. beletrystyka, czasopisma/, resortów: edukacji /np. podręczniki i lektury szkolne, słowniki/, kultury, zdrowia. Niestety, wysokość tego finansowania nie jest wystarczająca. Niewielkie zainteresowanie wydawnictwami brajlowskimi wynika ponadto z niskiej znajomości systemu L. Braille’a przez polskich niewidomych, a także ubogiej jakościowo /w porównaniu do książki mówionej/ oferty wydawniczej (Czerwińska 1999).

Cechy wydawniczo-formalne książki niewidomego

Standardowe wydawnictwo brajlowskie /zwarte i periodyczne/ ma format zbliżony do B-4 /ok. 35x25 cm/. Strona zawiera 29 wierszy po 32 znaki. Wysokość znaku wynosi ok. 10 mm, szerokość - ok. 6 mm. grubość punktu - ok. 0.5 mm. Tłoczenie odbywa się na papierze o gramaturze 140 - 180 g i grubości ok. 0. 2 mm. Przeciętna książka brajlowska jest wielotomowa /np. “Trylogia" H. Sienkiewicza liczy 45 t. i waży ok. 70 kg/. Średnia objętość tomu wynosi 160 stron. Blok książki jest szyty, wklejony w tekturowo-płócienną okładkę, na której umieszcza się czarnodrukowe informacje: autor, tytuł, oznaczenie tomu i ogólna ilość tomów dzieła, nazwa wydawnictwa, miejsce i rok wydania wersji czarnodrukowej, nazwa wydawcy, miejsce i rok wydania wersji brajlowskiej, nazwisko tłumacza dla literatury przekładowej. Karta tytułowa /pisana brajlem/ podaje: nazwisko autora, tytuł, numer tomu i ich ogólną liczbę, nazwę wydawcy, miejsce i rok wydania. Naj jej odwrocie umieszcza się: nazwę wydawnictwa wersji czarnodrukowej dzieła, miejsce i rok wydania, nazwiska osób przepisujących na system L. Braille’a i korektorów, nazwę i adres drukarni, nazwisko tłumacza, informację o źródle sponsorowania. Wydawnictwa brajlowskie nie mają numeru ISBN. Paginacja /wyłącznie liczbowa/ umieszczana jest u dołu stron nieparzystych. Spis treści i przypisy zamieszczane są na końcu tomu. Graficzna prezentacja informacji /tabele, wykresy, diagramy/ jest bardzo ograniczona, często podawana w formie opisowej. Czasopisma brajlowskie mają zbliżone cechy wydawniczo-formalne. Tłoczone są na papierze o gramaturze 130 g. Mają oprawę miękką. Na okładce znajduje się wypukła kompozycja tytulaturowa, pisana literami łacińskimi, z emblematem PZN. Na brajlowskiej stronie tytułowej umieszcza się: tytuł, określenie periodyzacji, numer bieżący, wydawcę, nazwisko redaktora naczelnego, adres redakcji, nazwiska osób przepisujących i korektorów. Na odwrocie znajduje się spis treści. Dzięki technice komputerowej rozszerzyły się możliwości włączania do książek wypukłych rysunków, tłoczonych metodą próżniową na plastiku /brajlonie/ lub papierze. Stosuje się też technikę “pęczniejącego papieru" /możliwość odwzorowania kształtu i koloru/, technikę atramentu ze sztucznego tworzywa /możliwość zróżnicowania wypukłości/. W Polsce wypukłą ilustrację stosuje się rzadko /głównie w publikacjach Zakładów w Laskach/.

Obrazkowe książki dotykowe mają mały format /np. 16cmx16cm/. Kartonowe, kredowane strony i okładki są zbindowane lub łączone spiralą. Krótki tekst drukowany jest w czarnodruku. Bogatą szatę graficzną tworzą wyraźne, kolorowe ilustracje, uzupełnione rysunkiem wypukłym lub zróżnicowaną fakturą.

Książki brajlo-drukowe mają nieduży format. Tłoczone są na kartonowych, kredowanych stronach, na których umieszcza się tekst czarnodrukowy. Tekst brajlowski tłoczony jest na stronach foliowych, wpinanych odpowiednio do bloku książki. Tekst znajduje się na prawej stronie, ilustracja - na lewej. Tekst czarnodrukowy tłoczony jest drukiem powiększonym /16-punktowy/.

Edytorstwo wydawnictw w druku powiększonym opiera się na wyznacznikach procesu widzenia u osób niedowidzących. Format nie przekracza A-4, objętość - 200 stron. Stosowana jest w nich czcionka wielkości powyżej 14 punktów i kroju bezszeryfowym /np. univers/, z zachowaniem kontrastu pomiędzy drukiem a tłem. Stosuje się gęsty, matowy papier o kremowej barwie /złamany biały/. Użycie wersalików sprowadza się wyłącznie do wymogów ortograficznych. Odstępy między literami i wyrazami odpowiadają krojowi i wielkości czcionek. Interlinia wynosi ˝ wielkości litery. Długość wiersza wynosi 39 liter danej czcionki. Wcięcia akapitowe są małe. Kolorowe i czarnobiałe ilustracje mają wyraźne kontury i nie są nadrukowywane na tekst. W polskim edytorstwie zasady te stosuje się niekonsekwentnie.

Książka mówiona przyjęła w Polsce formę nagrania magnetofonowego. Obecnie stosuje się nagranie dwustronne na kasecie magnetofonowej /najczęściej C-60/, przez co jej odtwarzanie jest możliwe na standardowym magnetofonie kasetowym. Przeciętna publikacja jest wielokasetowa, przechowywana w specjalnym pudle; “Trylogia" H. Sienkiewicza liczy 121 kaset. Informacje identyfikacyjne /autor, tytuł, lektor, miejsce i rok nagrania, łączna ilość kaset/ zamieszczana jest w czarnodruku na etykiecie kaset oraz w wersji dźwiękowej - na początku lub końcu nagrania. W systemie L. Braille’a podaje się nazwisko autora, tytuł i łączną liczbę kaset /na pierwszej kasecie/ oraz kolejną numerację kaset. Informacje identyfikujące oryginał czarnodrukowy i wersję dźwiękową zamieszczane są na początku i końcu całego nagrania, a w wersji skróconej - na każdej kasecie. Nagranie jest wierną wersją tekstu publikacji czarnodrukowej, niekiedy, w zależności od treści, wzbogacone ilustracją muzyczną.

Indeksowana książka mówiona nagrywana jest w technice analogowej, z nałożonymi na głos lektora sygnałami dźwiękowymi, oznaczającymi stosowne miejsca w tekście /np. początek rozdziału/. Impuls dźwiękowy słyszany jest podczas szybkiego przewijania taśmy na "podsłuchu", co ułatwia "nawigację" po tekście. Na początku każdej ścieżki nagrany jest numer strony oryginału, od której zaczyna się nagranie ścieżki. Informacja ta jest dołączana do standardowego pakietu informacyjnego, zawierającego tytuł, autora, numer kolejnej kasety i ścieżki. Wszystkie obcojęzyczne nazwy odczytywane są zgodnie z ich pisownią, a następnie literowane. Przypisy nagrywane są w miejscu ich wystąpienia lub na osobnej kasecie, z informacją o stronie, do której się odnoszą. Sygnalizowany jest też początek i koniec cytatu, nawiasu.

Tyfloinformatyka a książka niewidomego

Próby opracowania urządzeń czytających sięgają II połowy XIX w. Spośród wielu rozwiązań /optofon, fotoelektrograf, visagraph/ pierwszym znaczącym wynalazkiem w tym zakresie był aparat do czytania - optacon /1971 r./, przetwarzający znak graficzny na wypukły obraz liter na wibracyjnym ekranie dotykowym, utworzony z drgających pręcików. Złożona technika czytania /jednoczesne prowadzenie kamery po linii tekstu czarnodrukowego i odczyt z wibrującego ekranu/ sprawiała, że urządzenie służyło do czytania krótkich tekstów /hasła encyklopedyczne, przepisy prawne/, specjalistycznych /wzory matematyczne/, pisanych alfabetami niełacińskimi. W Polsce optaconem posługuje się ok. 30 niewidomych (Jakubowski 1982, Czerwińska 1999, Fedorowicz 2002). Znacznie większe możliwości stworzyła technika komputerowa /tyfloinformatyka/, rozwijająca się w państwach zachodnich od lat 70-tych, w Polsce - od końca lat 80-tych. Dzięki niej tekst z nośnika /np. dyskietki komputerowej/ jest odczytywany przy pomocy monitora brajlowskiego - linijki brajlowskiej lub syntezatora mowy, wraz z oprogramowaniem typu screen reader /specjalistyczne oprzyrządowanie standardowego komputera/, czy też ze standardowego monitora komputera /w druku powiększonym/. Oprogramowanie powiększające tekst i grafikę na monitorze komputera okazało się doskonalszym sposobem dostępu osób niedowidzących do słowa pisanego niż stosowane dotąd powiększalniki telewizyjne, powiększające urządzenia optyczne /np. folie, lupy, monookulary/, kserokopiarki. Skanery z programami typu OCR udostępniają niewidomym praktycznie całą czarnodrukową produkcję wydawniczą /książki i periodyki/ (Jakubowski, Serafin, Szczepankowski 1994, Jakubowski, Szczepankowski 1998). Aktualna wersja maszyny czytającej - “auto-lektor" /komputer-skaner-syntezator mowy-program rozpoznający czarnodruk - program udźwiękawiający/ jest znana w Polsce od ok. 1995 r., lecz, ze względu na wysoką cenę, mało rozpowszechniona. Szansą na szersze udostępnienie polskim niewidomym urządzeń komputerowych, a dzięki nim - słowa pisanego, są docelowe programy dotujące PFRON, np. realizowany od 1999 r. "Komputer dla Homera".

Tyfloinformatyka udostępniła niewidomym wydawnictwa na płytach CD-ROM i DVD-ROM; szczególne znaczenie mają tu wydawnictwa encyklopedyczne, słownikowe, podręczniki j. obcych, które w technice brajlowskiej, dźwiękowej, druku powiększonym wydawane są sporadycznie. Dzięki programom udźwiękawiającym środowisko "Windows" i nakładkowym programom przedefiniującym w trybie tekstowym internetowe strony www., niewidomi stali się równoprawnymi użytkownikami sieci internetowej. Szczególne znaczenie mają tu tzw. biblioteki wirtualne, zawierające teksty książek w plikach typu: doc, html, pdf, rtf, txt, mp3. Księgozbiory te przygotowywane są specjalnie z przeznaczeniem dla niewidomych, np. przez Centrum Komputerowe dla Studentów Niewidomych i Niedowidzących przy Uniwersytecie Warszawskim, Bibliotekę Centralną PZN, Zakłady dla Niewidomych w Laskach lub też mają ogólnego adresata, np. zbiory na stronach: http://www.pbi.edu.pl,
http://www.Julia.univ.gda.pl/~literat, http://www.czytelnia.xcom.pl,
http://www.czytaj.home.pl,http://www.biblioteka.onet.pl. Poprzez internet możliwy stał się szeroki dostęp do prasy, obecnej na rynku wydawniczym, jak i wyłącznie w sieci internetowej /tzw. e-ziny/. Zasygnalizowane powyżej rozwiązania tyfloinformatyczne, umożliwiają gromadzenie indywidualnych księgozbiorów w zapisie cyfrowym, poprzez skanowanie wydawnictw czarnodrukowych, kopiowanie plików tekstowych z sieci internetowej /e-book/. Zbiory takie osiągają nawet kilka tys. egz. Ich pozycje są wymieniane /pocztą elektroniczną/ pomiędzy zainteresowanymi użytkownikami, na podstawie prywatnych kontaktów lub zamówień składanych np. na liście dyskusyjnej "Typhlos" lub PZN. Należy tu jednak zauważyć, że w polskich warunkach proces czytania tych zbiorów opiera się przeważnie na percepcji słuchowej, ze względu na bardzo wysoką cenę brajlowskiego oprzyrządowania komputera, znacznie przewyższającą koszt syntezy mowy. Czytanie dotykowe i wzrokowe ma jednak większą wartość poznawczą, gdyż sprzyja opanowaniu zasad poprawnej pisowni, co jest utrudnione przy wyłącznie słuchowym odbiorze tekstu.

Wypada tu jeszcze zauważyć, że dzięki rozwiązaniom tyfloinformatycznym, od 2002 r. dostępna jest polskim niewidomym /głównie pracownikom i studentom UW/ cyfrowa książka mówiona. Odzwierciedla ona strukturę tekstu, zachowując głos lektora.

Utrzymany jest /zgodnie z oryginałem czarnodrukowym/ cały układ publikacji /numeracja stron, rozdziałów, rozmieszczenie przypisów itp./ - co pozwala na korzystanie z tekstu w sposób analogiczny do posługiwania się nim przez osoby widzące. System edytorski składa się z 2 programów. Program "Libra Studio" dokonuje cyfrowej rejestracji dźwięku, jego przetwarzania i archiwizacji. Podczas nagrywania stopniowo tworzona jest struktura książki. Zachowuje ona charakter drzewa. Wszystkie wyodrębnione elementy książki /rozdziały, podrozdziały, strony i przypisy/ są scalane specjalnym plikiem indeksującym. Książka umieszczana jest na płytach CD /średnio ok. 30 godz. nagrania/. Program "Libra Cyfrofon" służy do odtwarzania nagrań. Program pracuje w środowisku "Windows" oraz współpracuje z programami udźwiękawiającymi. Czytelnik otrzymuje ten program na płycie wraz z zamówioną książką. Odsłuchiwanie odbywa się na standardowym komputerze klasy PC przez głośniki dołączone do karty muzycznej. Program do odtwarzania posiada szereg opcji, pozwalających na łatwe poruszanie się w tekście. Książkę można czytać w całości, w sposób ciągły lub przesuwając się strona po stronie. Możliwe jest wybieranie konkretnych rozdziałów czy stron, bez konieczności przeszukiwania lub przewijania całej książki. Istnieje możliwość wstawiania zakładek, pozwalających na szybkie dotarcie do ważnych czy interesujących fragmentów tekstu. Użytkownik może wybrać opcję czytania książki z przypisami lub bez, szybko lub wolno. Podczas czytania może również, używając klawiatury komputera, tworzyć własne komentarze tekstowe. Program posiada ponadto funkcję przewijania na podsłuchu, w trakcie którego poprzez tony o różnej wysokości sygnalizowane są mijane strony i rozdziały (Dworak 2002).

Warto zatem zauważyć, że dzięki technice komputerowej zniesione zostały, zarzucane przez lata systemowi L. Braille’a, ograniczenia , wynikające z jego specyfiki:

• bardzo mały zasięg, czyli stosowanie wyłącznie w kręgu osób niewidzących; w pracy z komputerem system L. Braille’a staje się tymczasową reprezentacją znaków wyświetlanych na ekranie;
• brak możliwości korekty; tekst brajlowski, zapisany tradycyjną techniką /tabliczka, maszyna brajlowska/ jest trudny do usunięcia w razie popełnienia błędu; technika komputerowa daje pełną możliwość korekty;
• duża objętość publikacji brajlowskich, wynikająca z rozmiarów znaku brajlowskiego i gramatury papieru;technika komputerowa pozwala czytać systemem L. Braille’a publikacje przechowywane na nośnikach cyfrowych, co ma szczególne znaczenie w przypadku wydawnictw wielotomowych;
• brak możliwości nieskomplikowanego powielania tekstu; technika komputerowa /poprzez skaner, drukarkę brajlowską/ pozwala na zwielokrotnione powielenie każdego tekstu czarnodrukowego i brajlowskiego;
• brak możności szybkiego przesyłania tekstu brajlowskiego na większe odległości; technika komputerowa zastępuje tradycyjne przesyłki pocztowe, przez stosowanie np. poczty elektronicznej (Jakubowski, Serafin, Szczepankowski 1994, Jakubowski, Szczepankowski 1998).

Technika komputerowa nadaje zatem systemowi L. Braille’a nową użyteczność, czyniąc z niego ważne narzędzie komunikacyjne.

Zakończenie

Rozważania niniejsze prowadzą do zdefiniowania książki niewidomego jako wydawnictwa zwartego lub periodycznego o cechach wydawniczo-formalnych odpowiadających specyfice percepcji tekstu przez osoby z głęboką dysfunkcją narządu wzroku /niewidomych, ociemniałych, w wysokim stopniu słabo widzących, niedowidzących/. Wydawnictwa te w sferze treściowej odpowiadają publikacjom w druku zwykłym; różni je natomiast forma przekazu, dostosowana do odbioru dotykowego, słuchowego, słuchowo-dotykowego. Niewidomy jest osobą niepełnosprawną czytelniczo tylko w sferze percepcji tekstu. Technika komputerowa czyni z osoby niewidzącej pełnoprawnego członka publiczności czytelniczej.

Rozważania niniejsze mają charakter sygnalny i nie pretendują do miana wyczerpujących. Stąd też istotnym postulatem badawczym jest objęcie szeroką analizą problematyki czytelnictwa uczniów z dysfunkcją narządu wzroku, ze szczególnym uwzględnieniem miejsca w nim poszczególnych typów wydawnictw. Wyniki takich badań mogą być wskazaniem dla działalności edytorskiej, bibliotecznej, poszukiwań tyfloinformatycznych. W sferze działań praktycznych już teraz postulować należy uregulowanie prawne procederu skanowania przez niewidomych wydawnictw czarnodrukowych. Istotne pozostaje także określenie zasad udostępniania wydawnictwom lub bezpośrednio samym niewidomym przez edytorów nośników z zapisem wydawanych publikacji. Rozwiązań organizacyjno-technicznych wymaga edytowanie w Polsce /częściowo podjęte już przez np. Bibliotekę Uniwersytetu Warszawskiego/ tzw. książki cyfrowej, wzorowanej na systemie DAISY. Zadaniem jednak nadrzędnym jest stworzenie systemu wsparcia firm komputerowych, pracujących nad doskonaleniem urządzeń tyfloinformatycznych /np. syntezy mowy, systemu zapisu i indeksowania tekstu/. Równie ważne jest tu także opracowanie dogodnych /zwłaszcza finansowo/ zasad nabywania przez niewidomych i instytucje pracujące na ich rzecz /np. biblioteki/ sprzętu komputerowego wraz ze specjalistycznym oprzyrządowaniem oraz korzystania z sieci internetowej. Należy w tym miejscu nadmienić, że dotychczasowe edycje programu celowego PFRON - "Komputer dla Homera" nie sprostały potrzebom jego niewidzących adresatów, zarówno pod względem regulaminowym, jak i wielkości zabezpieczonych na ten cel środków.

Przypisy:

• Czerwińska M. (1989): Polskie czasopiśmiennictwo dla niewidomych w latach 1945 - 1988. Zarys problematyki. Roczniki Biblioteczne, z. 1 - 2 s. 217 - 241
• Czerwińska M. (1999): Pismo i książka w systemie L. Braille’a w Polsce. Historia i funkcje rewalidacyjne. Warszawa
• Czerwińska M. (2002): Niepełnosprawność i osoba niepełnosprawna w polskojęzycznej literaturze pięknej i naukowej. Bibliograficzny warsztat biblioterapeuty. Warszawa
• Czerwińska M. (2003): Alfabet Braille’a. W: Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku. Red. T. Pilch. Warszawa, s. 80 - 87
• Dworak D. (2002): Nowatorskie formy zapisu zbiorów bibliotecznych i ich udostępnianie dla osób niewidomych i słabo widzących stosowane w Bibliotece Uniwersytetu Warszawskiego. Przegląd Tyflologiczny, nr 1-2
• Fedorowicz M. (2002): Specjalne materiały czytelnicze dla osób niepełnosprawnych. Zarys dziejów, formy, obieg społeczny. Toruń
• Gołębiewski L. (1999): Rynek książki w Polsce. Edycja 1999, Warszawa
• Jakubowski S. (1982): Optacon - nowe możliwości dla niewidomych, Szkoła Specjalna, nr 5 s. 337 - 344
• Jakubowski S., Serafin R., Szczepankowski B. (1994): Pomoce techniczne dla osób niepełnosprawnych. Warszawa
• Jakubowski S., Szczepankowski B. (1998): Rola technik informatycznych w procesie integracji osób niepełnosprawnych. W: Komputer w kształceniu specjalnym. Wybrane zagadnienia. Red. J. Łuszczyk. Warszawa, s. 67 - 76.
• Sprawozdanie za 2001 rok: Polski Związek Niewidomych. Warszawa 2002
• Tomerska D. (1998): Ludzie Studia Nagrań. Cz. I - IV. Pochodnia, nr 1 - 5

Referat wygłoszony na konferencji "Diagnostyczna i terapeutyczna funkcja biblioteki szkolnej", Wrocław, 25-26 września 2003

powrót