Prof. dr hab. Bronisława Woźniczka-Paruzel
Katedra Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej
Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu

Wprowadzenie

We współczesnym świecie powszechnie dąży się do nauczenia dzieci czytania i pisania. Opanowanie tych czynności przyspiesza ich rozwój umysłowy, umożliwiając zarazem zdobywanie wiedzy. Istnieje jednak grupa dzieci, którym nauka tych czynności sprawia ogromną trudność. Nie są one w stanie opanować techniki czytania i pisania w czasie oraz na poziomie wymaganym przez program szkolny, chociaż ich rozwój umysłowy jest prawidłowy, są zdolne i inteligentne. Ich specyficzne trudności wynikają czasami z niewielkich, wybiórczych opóźnień rozwoju ruchowego lub emocjonalno-uczuciowego albo z zaburzeń procesów poznawczych, zwłaszcza w postrzeganiu wzrokowym czy słuchowym. W pracach naukowych dla określenia tego typu trudności używa się terminu dysleksja.

Sytuacja dzieci dyslektycznych w szkole jest wyjątkowo niekorzystna. Ich pierwsze niepowodzenia w czytaniu i pisaniu stają się często nie tylko przyczyną niechęci do książki, ale i do nauki w ogóle, powodują występowanie różnego rodzaju reakcji nerwicowych oraz trudności wychowawczych. Konieczne jest więc otoczenie tych dzieci szczególną troską i opieką terapeutyczną.

Ważną rolę odegrać tu może biblioteka szkolna. W niej właśnie, w przyjaznej atmosferze, bez stresów związanych z wystawianiem stopni i innymi formami ocen, można i należy wprowadzać dzieci stopniowo w cudowny świat książki i czytelnictwa, mądrze wspomagając terapię dysleksji poprzez współpracę z pedagogami oraz rodzicami, często zupełnie bezradnymi wobec tego zdumiewającego zaburzenia.

Nauczyciel bibliotekarz powinien jednak wcześniej sam dobrze poznać problemy związane z dysleksją, o której na studiach bibliologicznych z reguły nie mówiono wiele, zwłaszcza w okresie poprzedzającym wprowadzenie biblioterapii do programów kształcenia przyszłych bibliotekarzy. Ponieważ niewiele jest również publikacji na temat możliwości pracy z dziećmi dyslektycznymi w bibliotece szkolnej, ten referat stanowić ma próbę wprowadzenia w to niezwykle ważne zagadnienie.

1. Dysleksja - definiowanie i rozpoznawanie zaburzenia

Dysleksja to termin wywodzący się z języków greckiego i łacińskiego, w których przedrostek dys- oznacza brak czegoś, trudność, niemożność, a czasownik lego znaczy "czytam". Najprościej zatem rzecz ujmując, można powiedzieć, że dysleksja to specyficzne trudności w opanowaniu umiejętności czytania. Jednakże zwykle towarzyszą jej również duże trudności w pisaniu, stąd też w literaturze naukowej z dysleksją łączy się dysortografię oraz dysgrafię. Ta pierwsza określana jest jako specyficzne zaburzenia w komunikowaniu się za pomocą pisma, a szczególnie - specyficzne trudności w opanowaniu poprawnej pisowni (od greckich wyrazów orthos - prawidłowy oraz grapho - piszę, rysuję). Druga oznacza trudności lub zaburzenia w opanowaniu właściwego poziomu graficznego pisma (tutaj też mamy greckie grapho), a prościej mówiąc - odnosi się do brzydkiego pisma niekaligraficznego, potocznie nazywanego "bazgrołami"^[1].

Chociaż dysleksja doczekała się wielu definicji, wydaje się, że dla potrzeb bibliotekarzy szkolnych podane wyjaśnienia są wystarczające. Dodać jednak warto, że dla oznaczenia specyficznych trudności w czytaniu i pisaniu, dających o sobie znać w początkach edukacji szkolnej, zaczęto używać określenia dysleksja rozwojowa. W ten sposób odróżniono ją od tzw. dysleksji nabytej, tj. utraty już opanowanej umiejętności czytania przez osoby dorosłe, które przeżyły uszkodzenia mózgu^[2]. Ponieważ bibliotekarze szkolni pracują w środowisku dzieci i młodzieży, dalszy tok wywodów odnosić się będzie wyłącznie do dysleksji rozwojowej.

Dzieci mają kłopoty z czytaniem i pisaniem z różnych powodów - nie zawsze wynikają one z dysleksji. Aby odróżnić dzieci dyslektyczne od innych (np. zaniedbanych, średnio pracowitych i po prostu leniwych lub dotkniętych deficytami intelektualnymi), badacze opracowali cały zestaw kryteriów, które bez wątpienia powinni znać tak nauczyciele, jak bibliotekarze. Warto zatem się przy nich zatrzymać, omawiając głównie te, które są najbardziej charakterystyczne. Są to przede wszystkim:

1. specyficzne rodzaje błędów występujących podczas czytania i pisania,
2. częste skojarzenie tych zaburzeń z zaburzeniami rozpoznawania innych symboli,
3. niepowodzenia w nauce przy użyciu konwencjonalnych metod uczenia,
4. niepowodzenia mimo prawidłowej motywacji i normalnej lub wyższej niż przeciętna
5. inteligencji,
6. brak oznak poważnych uszkodzeń mózgu i defektów narządów zmysłów,
7. rodzinne występowanie zaburzenia,
8. częste występowanie tych zaburzeń u chłopców,
9. utrzymywanie się trudności aż do okresu dojrzałości^[3].

We współczesnej szkole właściwie wykształcony nauczyciel nauczania zintegrowanego powinien bez trudu potrafić "wyłapać" te dzieci, które mają zaburzenia dyslektyczne. Wówczas powinny one trafić, po wywiadzie rodzinnym, do poradni psychologiczno-zawodowych, gdzie dokonana zostaje właściwa diagnoza, na podstawie badań psychologicznych i pedagogicznych, uzupełnionych w miarę potrzeby badaniami logopedycznymi, psychiatrycznymi lub neurologicznymi^[4]. Dopiero po diagnozie, dokonanej przez wymienione zespoły profesjonalistów, podejmuje się odpowiednie zajęcia terapeutyczne, w które może i powinien się włączyć bibliotekarz szkolny. Warto dodać, że diagnoza nie ogranicza się (przynajmniej w teorii), do rozpoznania rodzaju i stopnia zburzenia dziecka dotkniętego dysleksją, ale również wskazuje jego mocne strony, co ułatwia wybór sposobów kompensowania jego braków rozwojowych. Jest szczególnie ważne dla bibliotekarza, który, podejmując próby wspomagania terapii dysleksji.

2. Wspomaganie terapii dysleksji w bibliotece szkolnej

Dysleksja stanowi poważną barierę w rozwijaniu czytelnictwa. Dzieci z trudnościami w czytaniu i pisaniu unikają kontaktu z książką, często przenosząc swoją niechęć do czytania również na bibliotekę. Jednakże pamiętać należy, że biblioteka stać się może miejscem otwierającym przed małymi dyslektykami "Galaktykę Gutenberga". Zanim do tego dojdzie, bibliotekarz szkolny musi przełamać ich opory psychiczne. Przede wszystkim powinien zacząć od stworzenia w bibliotece atmosfery sprzyjającej dobremu samopoczuciu dzieci, aby chciały do niej przychodzić. Jednocześnie powinien pamiętać o tym, że żywiołem dzieci jest zabawa, stąd też proponowane przez niego zajęcia nie mogą być nudne, długie i podobne do lekcji szkolnych. Ponadto większość z zajęć prowadzonych w bibliotece winna odbywać się zgodnie z zasadami integracji, tj. obejmować zarówno dzieci bez zaburzeń, jak dzieci dyslektyczne, oczywiście przy indywidualizowaniu pojedynczych zadań, adresowanych do tych drugich. Wydaje się, że podejście segregacyjne, polegające na tworzeniu odrębnych grup dla dzieci dyslektycznych, prowadziłaby do ich swoistej dyskryminacji: dzieci te czułyby się gorsze niż ich rówieśnicy, m.in. dlatego, że zostałyby opatrzone etykietką uczestnika "zajęć wyrównawczych", "korekcyjno-kompensacyjnych", czy "reedukacyjnych" - jak zwykło się nazywać terapeutyczne działania profesjonalistów, prowadzone poza biblioteką szkolną^[5]. Oczywiście, zajęcia tego typu koniecznie powinny być prowadzone, ale nie w bibliotece, która ma tutaj do spełnienia inne zadania: ma wspomagać terapię dysleksji a nie zastępować ją.

Warto mieć świadomość tego, że praca z dziećmi dyslektycznymi obejmuje trzy zasadnicze nurty działań terapeutycznych:

1. oddziaływanie psychoterapeutyczne, ogólnie uspokajające, a zarazem aktywizujące do nauki w ogóle,
2. usprawnianie zaburzonych procesów psychomotorycznych, odgrywających istotną rolę w opanowaniu umiejętności czytania i pisania,
3. ćwiczenia sprawności czytania i pisania^[6].

Bibliotekarz szkolny może w pewnym stopniu włączyć się do każdego z wymienionych działań, jednakże w moim przekonaniu powinien się skoncentrować głównie na czytaniu i tworzeniu pozytywnych nastawień do niego, aby z czasem ukształtować przyszłego czytelnika i aktywnego użytkownika biblioteki. Niebagatelną rolę ma on do spełnienia zwłaszcza w okresie wstępnym terapii, w którym dominuje oddziaływanie psychoterapeutyczne. Tutaj może on wykorzystać szereg środków "podpowiadanych" przez biblioterapię, która - jak wiadomo - nie musi zawsze bazować na lekturach przeczytanych przez jej uczestników indywidualnie, ale może być prowadzona także poprzez tzw. "głośne czytania" odpowiednio dobranych tekstów, zwłaszcza bajek/baśni i wierszy. Ta forma "uczestnictwa w lekturze" ma szczególne znaczenia w środowisku dziecięcym, przy czym jest często równie atrakcyjna dla dzieci dyslektycznych, jak dla dzieci pozbawionych tego zaburzenia, dlatego też warto poświęcić jej nieco uwagi.

2.1. Spotkania z bajką i baśnią jako forma oddziaływania terapeutycznego

Dyslektycy często opatrywani są etykietką "dzieci leniwych" lub "opóźnionych w rozwoju", co sprawia, że nie wierzą one ani w swoje możliwości, ani w osiągnięcie sukcesu w szkole, przenosząc te niepowodzenia również na inne sfery życia, m.in. na kontakty z rówieśnikami. Tutaj bibliotekarz biblioterapeuta ma szerokie pole do działań, które mogą pomóc dzieciom dyslektycznym w podniesieniu poczucia własnej wartości, a zarazem zintegrować je z dziećmi pozbawionymi tego zaburzenia.

Powszechnie wiadomo, że ulubioną lekturą dzieci, nie tylko tych najmłodszych, ale i w wieku wczesnoszkolnym, są bajki. Pełnią one w rozwoju małego człowieka niebywale ważne funkcje, które doczekały się już wielu opracowań. W tym jednak miejscu skupić się wypada przede wszystkim na walorach terapeutycznych bajek (baśni) klasycznych oraz na ukształtowanych stosunkowo niedawno bajkach terapeutycznych, a także na korzyściach płynących z ich głośnego czytania.

Otóż najogólniej rzecz biorąc, bajki/baśnie wskazują, jak odnaleźć sens życia. Nie mówią o szczegółowych rozwiązaniach, lecz o ogólnej "drodze rozwoju", wspólnej dla wszystkich. Dzięki nim dzieci uczą się rozumieć siebie oraz poznawać własne możliwości, co umożliwi im lepsze rozumienie innych, a w rezultacie - nawiązywanie głębszych więzi z innymi ludźmi^[7]. Pomagają im również odkryć własną tożsamość, wskazując zarazem, że życie będzie satysfakcjonujące, jeśli się nie ucieka przed trudnościami, pozwalającymi odkryć własne "ja"^[8]. Bez wątpienia jest to niebywale istotne w sytuacji życiowej dzieci dyslektycznych, ale i w sytuacji wielu innych dzieci, które przeżywają własne, chociaż inne trudności.

Czytajmy zatem dzieciom bajki w bibliotece szkolnej, np. na otwartych dla wszystkich dzieci "Spotkaniach z bajką", zwłaszcza że niejedno z nich jest w domu rodzicielskim pozbawione kontaktu z żywym słowem, "rezerwowanym" dla maluchów w wieku przedszkolnym. Pamiętajmy przy tym, że takie spotkania powinny być wcześniej szeroko reklamowane, zaś dzieci dyslektyczne - zachęcane do uczestnictwa w nich w sposób szczególny. Można np. poprosić je o przygotowywanie "oprawy" towarzyszącej czytaniom: będą uczestniczyć w tworzeniu lub rozklejaniu plakatów o zaplanowanym cyklu, później pomogą w ułożeniu stolików inaczej, niż stoją one na co dzień, będą włączać lub wyłączać światło, a wtajemniczone we wszystko wcześniej - będą zachęcać inne dzieci do wypowiedzi, zaczynając od własnych. Nawet gdy będą to początkowo wypowiedzi przygotowane wspólnie z bibliotekarzem, jest szansa na to, że z czasem mali dyslektycy nabiorą odwagi i wiary we własne siły, tym bardziej, że poczują się współodpowiedzialni za spotkania przygotowywane przy ich aktywnym udziale, co z pewnością może podnieść ich poczucie własnej wartości^[9].

Jak trafnie ujmuje to Maria Molicka, "Bajki kreują niezwykły świat. Z ich pomocą dziecko uczy się reguł, jakie rządzą rzeczywistością, i wzorów zachowań. Przede wszystkim jednak bajki rozbudzają dziecko wewnętrznie i dostarczają mu wiele radości. Bajki umożliwiają utożsamienie się z bohaterem, przeżywanie coraz to nowych przygód i emocji. W bajkowym świecie rządzą reguły dobra i ono zawsze zwycięża. Szczęśliwe zakończenie daje dziecku, które już poczuło się bohaterem albo uczestnikiem zdarzeń, przyjemne poczucie sukcesu"^[10]. A takie poczucie szczególnie potrzebne jest dzieciom dyslektycznym.

W środowisku dzieci dyslektycznych bardzo przydatne mogą się okazać bajki terapeutyczne - "wynalazek" ostatnich lat minionego stulecia. Mają one uspokoić małych odbiorców, zredukować ich problemy emocjonalne, wspierać ich we wzroście osobistym. Chociaż istnieją one krótko, doczekały się już trzech podstawowych odmian: bajki relaksacyjne, psychoedukacyjne i psychoterapeutyczne^[11].

Wydaje się, że w bibliotece szkolnej najlepiej sięgać po bajki relaksacyjne, które mają dzieciom przynieść uspokojenie i odprężenie m.in. poprzez wizualizację. Jest tu spore pole do popisu dla bibliotekarzy, gdyż wg zasad opracowanych np. przez cytowaną już Molicką mogą sami tworzyć bajki dla swoich uczniów, a w razie trudności - mogą sięgnąć do gotowych propozycji, dostosowując je do bieżących potrzeb. Przydatne też będą tutaj bajki z "Opowiadań dla Twojego dziecka" Doris Brett, które bibliotekarz koniecznie powinien polecić rodzicom^[12]. Można także sięgnąć po scenariusze biblioterapeutyczne, zamieszczane na łamach "Biblioterapeuty", odpowiednio je przetwarzając, przy udziale małych słuchaczy - uczestników spotkań.

2.2. Usprawnianie procesów psychomotorycznych na zajęciach w bibliotece

Wiadomo, że czytanie to proces, na który składają się trzy elementy: wzrokowy, słuchowo-dźwiękowy i znaczeniowy. Tworzą one razem strukturę stanowiącą jedność obrazu wzrokowego, dźwiękowo-słuchowego i treści pozajęzykowej^[13].

U dzieci z zaburzeniami percepcji wzrokowej, konieczne jest ćwiczenie umiejętności różnicowania podobnych form, wydzielanie części z całości obrazu, szybkiego rozpoznawania całości obrazu. Jak podobne ćwiczenia może prowadzić bibliotekarz?

Otóż przykładowe "Spotkania z bajką", organizowane nie częściej niż raz w tygodniu, przeplatać można tzw. ćwiczeniami nieliterowymi o urozmaiconej formie graficznej, bazującymi na poznanych bajkach. Takimi ćwiczeniami może być składanie puzzli ze scenami z bajek, albo np. łączenie linią ciągłą wykropkowanych konturów postaci z bajek, a następnie kolorowanie rysunków, połączone z próbami ich podpisania w rodzaju: "Mądry Kot w butach", "Dzielny rycerz" itp. Ćwiczenia te wzmacniają koncentrację dzieci i wpływają na nie mobilizująco, tym bardziej, że kojarzone są z zabawą a nie szkolną pracą, a jednocześnie nie podlegają ocenie. Mogą one zarazem stanowić pewien "sprawdzian", czy dzieci bajkę zrozumiały, a zatem - jak kształtuje się ich percepcja. Warto również poprzedzić je ćwiczeniami relaksacyjnymi, które wyciszą dzieci, a zakończyć próbami rozmów na tematy związane z bohaterami rysunków, skłaniając dzieci do snucia własnych opowieści, np. o dalszych losach bohaterów, co nie tylko uatrakcyjni zajęcia, ale służyć będzie także rozwojowi słownictwa.

Gdy dzieci poznają już kilka bajek lub baśni, można próbować wprowadzić łatwe ćwiczenia, które polegają na rozpoznawaniu, wydzielaniu, czytaniu i tworzeniu sylab, np. nazwisk ich autorów, co z kolei może usprawnić funkcje słuchowe. Do ćwiczeń z sylabami bibliotekarz może wykorzystać katalog alfabetyczny. Poleca np. dzieciom wyszukać w nim trzech autorów, których nazwiska zaczynają się na sylaby wcześniej wypisane dużymi literami na kartonikach. Jeśli któreś dziecko nie potrafi znaleźć trzech nazwisk, zachęcamy je do poszukania imion rozpoczynających się na te sylaby. Dzieci odczytują nazwiska lub imiona, akcentują sylaby. Podobne ćwiczenia można przeprowadzić z wykorzystaniem encyklopedii, np. bibliotekarz poleca dzieciom wyszukanie w niej po 5 wyrazów zaczynających się na podane sylaby. Po ich wyszukaniu dzieci kolejno odczytują wyrazy, akcentując sylaby. Warto pamiętać, że prawidłowe rozpoznawanie sylab ułatwia analizę wyrazu, eliminuje błędy, poprawia szybkość czytania, zaś wykorzystywanie do ćwiczeń katalogu kartkowego i encyklopedii pozwala dodatkowo utrwalić umiejętność posługiwania się źródłami informacji o zbiorach oraz źródłami informacji faktograficznej.

2.3. Ćwiczenia sprawności w czytaniu w warunkach bibliotecznych

Po kilku "seansach" czytania bajek i baśni oraz pierwszych ćwiczeniach usprawniających procesy psychomotoryczne warto przejść do treningowych metod czytania, wzorowanych np. na metodzie szwedzkiego systemu "Codzienny kwadrans" Belifieda^[14]. Aktywizuje się tutaj dzieci dyslektyczne do codziennego głośnego czytania, które trwa nie dłużej niż 15 minut. Oczywiście, uczestnictwo w tym jest dobrowolne, zaś mali "lektorzy" nie tylko mogą, ale i powinni się zmieniać. Jeśli mały "lektor" ma kłopoty z czytaniem, najpierw może czytać tekst bibliotekarz lub uczeń, raczej starszy, aby nie wywoływać uczuć zazdrości wśród rówieśników. Wzorcowe odczytanie tekstu dzieci mogą też wysłuchać z płyty lub taśmy. chociaż na tym etapie ćwiczeń wskazane jest słuchanie fizycznie obecnego lektora, z jego potknięciami, charakterystycznymi dla tzw. żywej mowy^[15]. Później czytanie powtarza dziecko dyslektyczne. Po lekturze wszyscy razem omawiają wspólnie tekst i wyjaśniają znaczenia trudnych wyrazów. Jak wskazują doświadczenia szwedzkie, nawet najsłabiej czytający robią duże postępy dzięki tej metodzie cierpliwych i codziennych ćwiczeń, prowadzonych w miłej atmosferze, gdzie nie ma ocen ani "wygranych" i "przegranych", natomiast jest wiele rozmów toczonych wokół przeczytanego tekstu.

Chyba nie trzeba dodawać, że teksty do czytania (lub ich fragmenty), powinny być dobierane bardzo starannie: muszą być krótkie i ciekawe; dobrze też, gdy są to wierszowane, zabawne "rymowanki", których treść dostarcza dzieciom wiele radości. Jak wskazują opinie nauczycieli, a także doświadczenia wielu rodziców, na gruncie polskim nieodzowną pomocą bibliotekarza szkolnego są tutaj teksty "klasyków" poezji dziecięcej : Juliana Tuwima i Jana Brzechwy. Oczywiście, każdy bibliotekarz do tego "klasycznego" kanonu może dołączyć utwory twórców współczesnych, jeśli spełniają wskazane kryteria.

W bibliotece szkolnej wykorzystać można również metody treningowe opisane na gruncie polskim przez Barbarę Zakrzewską. Proponuje ona swoiste "zawody z czasem". Wykorzystuje się w nich krótkie teksty, z których każdy czytany jest przez dzieci dwukrotnie, przy jednoczesnym mierzeniu czasu głośnej lektury W opinii Zakrzewskiej, element czasu, charakterystyczny dla wyczynów sportowych, wpływa na dzieci mobilizująco, a zarazem sprawia, że czytanie może stać się przyjemnością. Naturalnie, na samym początku należy dzieci uprzedzić, że ich głośne czytanie nie będzie oceniane żadnym stopniem. Ponadto trzeba je zapewnić, że powtórne przeczytanie tekstu może się przyczynić do zwiększenia szybkości czytania, co przecież można zmierzyć. Wreszcie - powinno się dzieci utwierdzić w tym, że przeczytanie i zrozumienie oferowanego tekstu nie jest aż tak trudne, tym bardziej, że jest on ciekawy i może dostarczyć wiele radości^[16].

W literaturze przedmiotu opisywane są również techniki Clarka. Wprawdzie niektóre z nich wydają się zbyt "szkolne", jak na zajęcia biblioteczne, lecz kilka z nich z pewnością można wykorzystać, np.:

1. ciche czytanie tekstu przy jednoczesnym słuchaniu go z taśmy czy kasety,
2. czytanie przez naśladownictwo: bibliotekarz czyta fragment tekstu głośno, zaś dzieci podążają za nim, czytając cicho, naśladując przed samodzielnym czytaniem jego intonację i sposób wypowiadania,
3. liczenie słów przeczytanych w ciągu jednej minuty . Przeczytane słowa może liczyć bibliotekarz lub uczeń. Jeżeli ma to robić uczeń, należy nagrać jednominutowe próbki czytania, a kiedy założony poziom czytania zostanie już osiągnięty, uczeń może przejść do następnego. Dzieci mogą też czytać tekst parami, kolejno rejestrując głos na taśmie^[17].

Oczywiście, zanim bibliotekarz przystąpi do prób treningu, powinien omówić swoje propozycje z pedagogiem szkolnym lub nauczycielem klas początkowych, aby jego działania "przylegały" do potrzeb zaburzonych dzieci. Bardzo ważne jest także uzyskanie akceptacji samych dzieci dla takich działań, bo tylko wówczas przyniosą oczekiwane rezultaty.

3. Specjalne materiały czytelnicze dla dzieci dyslektycznych

W naszym kraju niewiele wydaje się tzw. specjalnych materiałów czytelniczych, tj. wydawnictw przygotowanych z myślą o osobach, które ze względu na niepełnosprawność lub różnego rodzaju zaburzenia nie potrafią korzystać ze standardowych wydawnictw czarnodrukowych. Wprawdzie w ostatnich latach powstało nieco opracowań na ten temat (wśród nich na uwagę zasługuje publikacja Małgorzaty Fedorowicz, syntetyzująca dotychczasowy stan badań nad nimi^[18]), jednakże na rynku księgarskim takich niekonwencjonalnych form książki nadal jest bardzo niewiele. Skromna jest także oferta dla dzieci dyslektycznych. Chociaż nie brak materiałów dydaktycznych, które służą terapii pedagogicznej, niewiele jest takich książek, które dałyby im możliwość doskonalenia sprawności czytelniczych w warunkach domowych, na odpowiednich tekstach, dostosowanych do ich możliwości i ograniczeń, a zarazem "przylegających" do lekturowych wymogów w szkole.

W opisanej sytuacji szczególnego znaczenia nabiera seria książek, które wydane zostały przez Gdańskie Towarzystwo Psychologiczne pod nazwą "Lektury dla tych, którym czytanie sprawia trudność", zmienioną z czasem na "Lektury, które chce się czytać". W skład całej serii, ukazującej się w latach 1997-1997, weszło 5 tytułów - adaptacji lektur szkolnych. Są to: O krasnoludkach i sierotce Marysi - opracowane na podst. baśni Marii Konopnickiej^[19], Syzyfowe prace - opracowane na podst. powieści Stefana Żeromskiego^[20], W pustyni i w puszczy^[21] oraz Krzyżacy - zaadoptowane na podstawie powieści Henryka Sienkiewicza.^[22], wreszcie Zemsta Aleksandra Fredry^[23].

Wszystkie wymienione wydawnictwa, stanowiące odmianę tzw. "książek łatwych w czytaniu", skonstruowane zostały wg tych samych zasad. Z reguły tekst główny poprzedzają informacje kierowane do rodziców lub opiekunów dzieci dyslektycznych, których autorka jest prof. Marta Bogdanowicz. Przedstawia ona cechy charakterystyczne oraz funkcje tych opracowań, omawia formy pracy z dyslektykami w krajach Europy Zachodniej i w Polsce oraz sposoby pracy z książką, w zależności od wieku dziecka i stopnia trudności, jakie sprawia mu czytanie.

Po uwagach natury metodycznej, adresowanych do osób dorosłych pracujących z dziećmi, wydawcy kierują wypowiedzi wprost do dziecięcych adresatów książki, zachęcając je do lektury np. tak: "Miła Czytelniczko, Drogi Czytelniku. Zapraszamy Cię do przeczytania skróconej wersji powieści [...], którą opracowaliśmy specjalnie dla Ciebie..." . Ponadto informują o zaletach całej serii, przystępnie objaśniając, czym się ona różni od tradycyjnie wydanych lektur.

Niektóre tytuły omawianej serii wzbogacone zostały o bardzo przystępnie napisane wstępy, odnoszące się do autora oryginału i jego życia, do samego dzieła i gatunku literackiego, jaki reprezentuje. Czasami są tu również streszczenia całości, skonstruowane tak, aby czytelnik wiedział, na czym się skupić, co jest najważniejsze w lekturze. W ten sposób można odpowiednio kierować uwagą niewprawnego czytelnika.

Tekst główny każdego tytułu, poza "Zemstą", jest, najogólniej rzecz biorąc, odpowiednio uproszczony i skrócony, przy zachowaniu kolejności zdarzeń, klimatu i języka oryginału. Jednocześnie tekst każdego z nich ujęty jest w pragmatyczne struktury: na marginesach zamieszczone są objaśnienia trudniejszych wyrazów, archaizmów lub wyrazów obcych, a każdy rozdział kończą ćwiczenia, sprawdzające jego zrozumienie przez czytelnika, rozwijające umiejętność formułowania problemów i ich rozwiązywania, a także kształcące sprawność samodzielnego wypowiadania się. Nie brak tu również instrukcji dla opiekunów, jak dalej kierować lekturą dziecka i jakie sprawności ćwiczyć. Poza tym, miłym akcentem zakończeń niektórych rozdziałów są pochwały skierowane do dzieci, jak np. "Brawo! Masz już za sobą ponad połowę tekstu"^[24] , czy: "Przed Tobą już tylko trzy rozdziały - na pewno pójdzie Ci jak z płatka"^[25]. Nie trzeba chyba wyjaśniać, jak ważne z punktu widzenia psychologicznego są takie pochwały. Dodać też należy, że całości towarzyszą liczne ilustracje, nierzadko czarno-białe, które może pokolorować mały czytelnik. Z pewnością rozwija to jego wyobraźnię, ale i może służyć sprawdzeniu zrozumienia przeczytanego tekstu. Dziecko ma możliwość, bawiąc się, zapamiętywać różnorodne szczegóły, np. odnoszące się do wyglądu bohaterów. Poza tym, kolorując obrazki, usprawnia się manualnie, co w przypadku dzieci dyslektycznych nie jest bez znaczenia.

Oczywiście, lektury adresowane do dzieci starszych ze zrozumiałych względów nie oferują kolorowania, np. ilustracje do "Krzyżaków" stanowią zdjęcia z ekranizacji tej powieści w reżyserii Aleksandra Forda. Wydawcy, umieszczając fotosy z filmu, zapewne mieli świadomość tego, że są one bardziej atrakcyjne dla ośmioklasistów, niż obrazki do kolorowania, zbyt dla młodzieży infantylne.

Należy podkreślić, że omawiana seria charakteryzuje się bardzo atrakcyjną stroną graficzną. Wszystkie jej części wydane zostały w jednakowym formacie (16 cm x 24). Mają podobne, wielobarwne okładki tekturowe, gdzie u góry, na niebieskim tle, białymi literami wydrukowana została nazwa serii, niżej widnieje informacja o tym, dla której klasy zalecana jest lektura. Najwidoczniejszy na okładce jest tytuł utworu, umieszczony w centralnej części strony i wytłoczony w kolorze czerwonym. U dołu podane jest nazwisko autora oryginału, na podstawie którego dokonano opracowania. Tłem dla tak skomponowanej całości jest kolorowy rysunek, nawiązujący do tytułu lektury. Z kolei grzbiet każdej książki serii zawiera znak wydawniczy (logo PTD), tytuł książki i klasę, dla której jest przeznaczona, natomiast na ostatniej stronie okładki każdego opracowania umieszczone są informacje o adresatach serii i jej cechach charakterystycznych, zakończone hasłem "Czytanie naprawdę może być przyjemne!".

Jak wskazują badania empiryczne, przeprowadzone w szkołach lub klasach terapeutycznych dla dzieci dyslektycznych, omówiona seria jest faktycznie czytana i przyjmowana przez jej adresatów nadzwyczaj dobrze. Podobnych ocen doczekała się ze strony rodzicówmałych dyslektyków^[26]. Niestety, bardzo nieżyczliwie została przyjęta przez literaturoznawców oraz niektórych badaczy czytelnictwa, gromiących wydawców za "pisanie bryków", nie wspominając już o "profanowaniu" dzieł klasyków kanonu literatury szkolnej. Tak skrajne oceny dowodzą, że niełatwo jest pogodzić funkcje przypisane dziełu literackiemu z pragmatycznymi funkcjami terapeutycznymi. W tej sytuacji, przy jednoczesnym małym zainteresowaniu szkół i bibliotek książkami omawianej serii (co doprowadziło do ich "leżakowania" na półkach księgarskich), wydawcy zarzucili publikowanie zaprojektowanego wcześniej "Robinsona Crosoe", a następnie zrezygnowali z kontynuacji serii, z pewnością z dużą stratą dla dzieci dyslektycznych^[27].

Nie ulega wątpliwości, że dzieci ze specyficznymi trudnościami w czytaniu potrzebują w trakcie wczesnej edukacji lektur dostosowanych do ich możliwości, które pozwalają im z czasem wkroczyć na ścieżkę standardowego czytelnictwa. Rozumieją tę konieczność zarówno nauczyciele, jak bibliotekarze krajów Unii Europejskiej oraz USA, którym udało się przekonać do swoich idei licznych wydawców. O tych sprawach przeczytać możemy np. na stronach www International Reading Association^[28], a także na stronach www Children with Disabilities^[29]. Doświadczenia zagraniczne dowodzą, że dla dzieci dyslektycznych nie tylko można tworzyć, ale i tworzy się faktycznie odpowiednie książki "łatwe w czytaniu" na różnych poziomach, które stopniowo zbliżają się do wydawnictw standardowych. Pozostaje nam żałować, że polskie dzieci dyslektyczne nie mają takich możliwości, jak ich zagraniczni rówieśnicy, którzy wkraczają do "Galaktyki Gutenberga" łatwiej, wprowadzani do niej poprzez odpowiednią lekturą. Tak więc polscy bibliotekarze powinni zatroszczyć się przynajmniej o to, aby ich dyslektyczni użytkownicy mogli skorzystać w macierzystej bibliotece szkolnej z wydawnictw Gdańskiego Towarzystwa Dysleksji - jedynych w naszym kraju, które stworzono z myślą o dzieciach ze specyficznymi trudnościami w czytaniu.

Zastosowanie komputera w terapii dzieci dyslektycznych w warunkach bibliotecznych

Oprócz różnorakich środków dydaktycznych, bazujących na materiałach czytelniczych, w terapii dzieci dyslektycznych niezwykle istotna rolę odgrywać może komputer. Gry i programy multimedialne pozwalają na nauczanie wielozmysłowe, co w dla dyslektyków stanowi ogromną szansę. Poza tym odpowiednie programy komputerowe, w tym - gry dydaktyczne, stwarzają im możliwość osiągnięcia sukcesu - wygrania, co pozwala na stopniową zmianę negatywnego myślenia o sobie i swoich możliwościach. Pozwalają dzieciom dostrzec, że potrafią zrobić to, co dotąd stanowiło źródło wielu frustracji, wykonać zadania, które do tej pory były niewykonalne.

Komputer jest atrakcyjnym i najmniej nużącym środkiem dydaktycznym. Może służyć i do nauki, i do sprawdzania wiadomości, przy czym jego użytkowanie stanowi rodzaj zabawy, w której mały użytkownik bawi się, ucząc. Bawiąc się komputerem dzieci ćwiczą pamięć i spostrzegawczość, a przy tym mobilizowane są do działania: cały czas podejmują decyzje, aby wykonać pewne funkcje, co rozwija ich samodzielność, dostarczając zarazem rozrywki i relaksu. Nie ulega więc wątpliwości, że te zalety komputera może wykorzystać również bibliotekarz szkolny, włączający się w terapię dzieci dyslektycznych.

Za pomocą odpowiednich programów multimedialnych można pomóc dzieciom w korekcji zaburzonych funkcji i w doskonaleniu umiejętności czytania i pisania. Na polskim rynku można już kupić wiele zabaw komputerowych rozwijających percepcję wzrokową i słuchową, koordynację wzrokowo-ruchowo-słuchową, orientację przestrzenną oraz umiejętności ortograficzne. W tym ostatnim przypadku przydatne są podwójnie, gdyż błędy w pisowni dysortografika mogą być automatycznie wyszukiwane przez edytora tekstu, a nieczytelne wypracowania dysgrafików napisane za pomocą komputera - odczytywane bez problemów. Poza tym, wykorzystując programy komputerowe w terapii, przy okazji uczymy dzieci obsługi samego komputera^[30].

Komputerowa terapia pedagogiczna obejmuje pięć wzajemnie zazębiających się obszarów: percepcyjno-motoryczny, słuchowy, wzrokowy, intelektualny oraz psychoterapeutyczny^[31]. Warto zatem przedstawić programy komputerowe i gry dydaktyczne, które mogą być stosowane wśród dzieci dyslektycznych, porządkując je wg ich działania w wymienionych obszarach.

Zacząć wypada od programu DYSLEKTYK II, przeznaczonego - jak wskazuje sama jego nazwa - właśnie dla osób dyslektycznych, a stanowiącego ulepszoną wersję programu Dyslektyk I firmy BPP Marcin Borkowski. Jest to program ćwiczący sprawność analizatora wzrokowego i słuchowego, kształtujący pamięć wzrokową i słuchową, koncentrację uwagi i pamięć krótkotrwałą. Jak wiemy, prawidłowy rozwój tych funkcji warunkuje w znacznej mierze powodzenie w trakcie nauki czytania i pisania. Program ten może być pomocny w terapii prowadzonej np. w bibliotece, jak i wykorzystywany do samodzielnej pracy ucznia w domu. Ćwiczenia mogą być wybierane przez użytkowników osobiście lub automatycznie przez komputer, na podstawie wcześniejszych wyników dziecka. Wyniki uzyskiwane przez dziecko są zapamiętywane, dzięki czemu możliwa jest kontrola postępów oraz ustawianie odpowiedniego poziomu trudności dla wszystkich ćwiczeń, przy czym w trakcie pracy możliwa jest zmiana tych ustawień^[32].

Program obejmuje 64 ćwiczenia dla dwunastu różnych zadań, kształtujących spostrzegawczość, pamięć wzrokową, analizę i syntezą wzrokową, koordynację wzrokowo-ruchową, a także percepcję słuchową. Ponadto zawiera również gry ortograficzne, których podstawowym celem jest doskonalenie poprawnej pisowni. Należy podkreślić, że jest to jedyny na polskim rynku program stworzony z myślą o dzieciach dyslektycznych i chociażby dlatego wart jest polecenia. Otrzymał on rekomendację Polskiego Towarzystwa Dysleksji, a terapeuci - praktycy oceniają go wysoko, mimo że dostrzegają i jego braki, jak np. niezbyt ciekawa oprawa graficzna i brak fabularyzacji, bardzo dobrze przyjmowanej przez małych użytkowników^[33].

Z dostępnych na rynku programów komputerowych na uwagę zasługuje program MOJE PIERWSZE ABC - edukacyjny program multimedialny, przeznaczony dla młodszych dzieci. Głównym jego celem jest zapoznanie dzieci z literkami, przygotowując je do nauki czytania i pisania. Motywem przewodnim programu jest pociąg z literkami, przejeżdżający przez wielobarwną krainę liter. Każdy wagonik wiezie jedna literkę, zaś każda literka zabiera ze sobą kilka wyrazów. Każdy wyraz jest przedstawiony na obrazku, zdjęciu, animacji. Są też niespodzianki, np. dodatkowa gra dla danego wyrazu w postaci puzzli lub kolorowanki. Lektor wyjaśnia treść zadań i informuje, co należy robić. Wesołe rysunki i zabawne animacje powodują, że dziecko chętnie pracuje z tym programem, rozwijając spostrzegawczość, wyobraźnię, koncentrację uwagi. Prosta i przejrzysta budowa programu sprawia, że nawet najmłodszy użytkownik na ma problemu z obsługą tej aplikacji^[34].

Ciekawy jest również program KLIK UCZY CZYTAĆ. Jest to pierwszy multimendialny elementarz, uruchomiany z płyty CD. Głównym jego bohaterem Klik, mieszkający w piórniku. Oprowadza on dziecko po krainie literek, głosek, sylab i wyrazów. Po otwarciu piórnika dziecko ma do wyboru kilka opcji: nożyczki i klej, linijkę z literkami, gumkę, pióro i długopis. Linijka - to uczenia się liter. Nauka zaczyna się od litery o. Dziecko musi znaleźć obrazki zaczynające się na tę literę, powtarzać za Klikiem nazwy kolejnych obrazków i odnaleźć omawianą literkę wśród innych. Każda nowa litera przedstawiana jest dziecku za pomocą animowanych prezentacji. Mały "gracz" z poznanych literek układa słowa lub wkłada literki do szufladki, co kształci umiejętność rozpoznawania liter oraz koordynację wzrokowo-słuchową. Aplikacja ta zawiera także zadania ćwiczące analizę i syntezą słuchową oraz wzrokową. Pozwala na indywidualizację pracy pod względem tempa i doboru treści, przy czym częste pochwały za poprawne wykonanie zadania, których Klik nie żałuje użytkownikowi, aktywizują i wzmacniają go pozytywnie. Dodać warto, że do programu dołączony jest poradnik dla rodziców lub nauczycieli, który zawiera informacje na temat jego obsługi oraz prezentuje szczegółowo zabawy z literkami^[35].

W warunkach bibliotecznych atrakcyjny może być także program KOZIOŁEK MATOLEK IDZIE DO SZKOŁY. Zawiera on 11 gier o trzech poziomach trudności, które można dopasować do możliwości małych użytkowników, których przewodnikiem po pełnym niespodzianek Pacanowie jest bohater słynnej książki Kornela Makuszyńskiego. Alfabetu uczą tu kolorowe gąsienice, dodawania - zawody strzeleckie, kierunków świata - pacanowskie lochy, kolorów - wielka maszyna, spostrzegawczości - słynna kuźnia, w której ponoć kozy kują, a następstwa czasu - studio filmowe. Sprawdzianem jest moduł drogi koziołka do szkoły^[36].

Warto również zaopatrzyć się w program SAM CZYTAM, który kształci kompetencje językowe, przy czym największy nacisk kładzie na czytanie i rozumienie tekstu. Głównym motywem gry jest baśń o Smoku Wawelskim. Można ją wysłuchać bądź przeczytać samemu, Oczywiście, są tu i odpowiednie ćwiczenia, np. rozpoznawanie liter, układanie ich w wyrazy i zdania, ponadto użytkownicy mogą kolorować obrazki, układać puzzle, rozwiązywać krzyżówki i poddać się tekstowi z czytania[37].

Oczywiście, przedstawione tutaj programy komputerowe, przydatne w terapii dzieci dyslektycznych, to zaledwie kilka z dostępnych na rynku. Aby poznać ich więcej, warto sięgnąć np. do prac wydawanych w serii Multimedialnej Biblioteki Pedagogicznej pod red. Bronisława Siemienieckiego^[38] do publikacji Anny Dąbrowskiej^[39], czy Zofii Pomirskiej^[40], albo na wskazane wcześniej strony www (np. Multimedia przydatne w nauce czytania).

W podsumowaniu tej części rozważań stwierdzić można, że programy komputerowe mają wiele zalet: dzieci bawią się, ucząc, mogą powtarzać konkretne ćwiczenia dowolną ilość razy, ponadto natychmiast otrzymują informację zwrotną o błędach, zaś krytyka ze strony maszyny jest mniej stresująca niż uwagi nauczyciela. Jednocześnie mogą być dostosowane do indywidualnych potrzeb określonego dziecka: może ono np. wybrać optymalną dla siebie wielkość czcionek, ich kolor, kolor tła, dzięki czemu łatwiej jest mu czytać z ekranu, niż z zeszytu, natomiast kierujący nim bibliotekarz może dostosować program do poziomu dziecka i czynionych przez niego postępów. Dlatego też w każdej bibliotece szkolnej powinny się znaleźć programy komputerowe dla dzieci dyslektycznych.

Uwagi końcowe

Nie ulega wątpliwości, że współczesna biblioteka szkolna nie może ignorować specyficznych możliwości i potrzeb dzieci dotkniętych dysleksją, tym bardziej, że ich liczba gwałtownie wzrasta. Bibliotekarze powinni aktywnie włączyć się w terapię tego zaburzenia, zaczynając od poznania jego symptomów oraz ograniczeń, jakie za sobą niesie. Później powinni zatroszczyć się o odpowiednie materiały biblioteczne, zarówno czytelnicze, jak multimedialne, wykorzystując je w fazie wstępnej do kształtowania pozytywnych nastawień wobec biblioteki - bezpiecznego i przyjaznego miejsca, w którym wprowadzenie do czytelnictwa jest radosne i przyjemne, a w fazie wspomagania terapii - do kształtowania sprawności czytelniczej. Muszą być świadomi tego, że jeśli dzieci dyslektyczne nie otrzymają z ich strony odpowiedniej pomocy, wyrosną na dorosłych z głęboko zakorzenioną niechęcią do czytania, którzy nie tylko nie będą "mieszkańcami Galaktyki Gutenberga", ale z ogromnym trudem poruszać się będą także w multimedialnym "Obłoku Magellana". Warto pamiętać o tym, że nawet w dobie technologii informatycznych podstawą komunikacji międzyludzkiej pozostaje umiejętność czytania i pisania, a więc pomóżmy małym dyslektykom tę umiejętność rozwinąć.