Renata Aleksandrowicz
adiunkt
Instytut Bibliotekoznawstwa
Uniwersytet Wrocławski

Biblioteka szkolna umożliwia często pierwszy, a niekiedy jedyny, kontakt z książką i biblioteką w życiu. Ważne jest więc, aby to pierwsze spotkanie pozostawiło po sobie przyjemne wrażenia, aby kojarzyło się z poczuciem bezpieczeństwa, życzliwą i pomocną osobą bibliotekarza oraz możliwością realizacji swoich potrzeb.

Anna Nowak słusznie zauważa, że "biblioteka szkolna jest jedyną biblioteką, z którą człowiek w ciągu swego życia musi się zetknąć. (...) Nie wolno przy tym lekceważyć najbardziej błahej nawet przyczyny obecności ucznia w bibliotece, gdyż każde, choćby minimalne zainteresowanie można wykorzystać."^[1]

Nie bez znaczenia pozostaje fakt, że do szkół masowych coraz częściej, obok uczniów sprawnych uczęszczają dzieci z różnymi schorzeniami fizycznymi bądź problemami emocjonalnymi. W naszych rozważaniach zajmiemy się czytelnikami, którzy z różnych powodów potrzebują szczególnej pomocy bibliotekarza, związanej bardziej lub mniej bezpośrednio z postępowaniem biblioterapeutycznym. Uwagi te dotyczyć będą uczniów w szkołach masowych, pominęliśmy tu ogromną grupę dzieci i ich problemów występujących w szkołach specjalnych.

Jadwiga Andrzejewska^[2] wyróżnia uczniów-czytelników, którzy w bibliotece szkolnej wymagają specjalnego podejścia i pomocy w rozwoju, lub przezwyciężaniu trudności szkolnych i życiowych. Są to:

1. Uczniowie zdolni i wybitnie zdolni.
2. Uczniowie nadmiernie wiele czytający tzw. pożeracze książek.
3. Uczniowie bez zdecydowanych zainteresowań poznawczych i czytelniczych.
4. Uczniowie mający trudności w nauce.
5. Uczniowie mający kłopoty z opanowaniem umiejętności czytania, dyslektycy.
6. Uczniowie niedostosowani społecznie.
7. Uczniowie niepełnosprawni.

Uczniów zdolnych cechuje różnorodność potrzeb czytelniczych związanych z charakterystyczną dla tej grupy ciekawością świata, inicjatywą, posiadaniem jednej lub wielu pasji w różnych dziedzinach. Mimo, iż pozornie czytelnicy ci nie potrzebują szczególnej uwagi, odznaczają się bowiem najczęściej umiejętnościami samodzielnej pracy oraz wyszukiwania i użytkowania informacji, nie należy jednak pozostawiać ich samych sobie. Ci wybitni i oryginalni uczniowie są czasem odrzucani przez swoją grupę rówieśniczą, czują się w niej wyobcowani. Warto, aby w bibliotece szkolnej czuli się w pełni akceptowani i docenieni. Sposobem na to może być możliwość rozmowy o ich zainteresowaniach a nawet emocjach, udostępnienie swobodnego dostępu do całości zbiorów oraz wypożyczania nieograniczonej liczby książek, a nawet możliwość wspólnych zakupów w księgarni i uwzględnianie propozycji nowości. Tego typu działania wzmacniają poczucie przydatności i uznania. Sposobem na radzenie sobie z własną indywidualnością i tym samym odmiennością, może być lektura biografii wybitnych osobowości np. Vincenta van Gogha, Thomasa Edisona lub Alberta Einsteina, którzy również borykali się z brakiem akceptacji w swoim otoczeniu.

Szczególną uwagę należy poświęcić uczniom zdolnym, którzy żyją pod presją "bycia najlepszym" (może to być stan spowodowany nastawieniem rodziców lub nauczycieli, bądź narzucony sobie samemu) i odczuwają różnego rodzaju stany lękowe. Warto wówczas podsunąć im lektury wzmacniające poczucie własnej wartości, a jeszcze lepiej umożliwić uczestnictwo w zajęciach kształtujących umiejętność zachowań asertywnych.

Drugą grupę stanową tzw. pożeracze książek, czyli pozornie bardzo aktywni czytelnicy regularnie odwiedzający bibliotekę, traktujący jednak czytanie książek jako ucieczkę od rzeczywistości. Lektury, wybierane często pobieżnie, bez zastanowienia, nie pomagają rozwiązywać życiowych problemów lecz stanowią wyłącznie pretekst by odłożyć je na potem, tworzą swego rodzaju "życie zastępcze". W tego rodzaju przypadkach, należałoby rozpoznać zainteresowania i umiejętności czytelnika, a następnie wskazać mu w tych dziedzinach, lektury o charakterze utylitarnym, mające bezpośredni związek z praktyką np. poradniki. Dobrze jest wykorzystać pasję czytania np. do aktywności bibliotecznej. Można więc poprosić ucznia o przeprowadzenie prezentacji literackich, pogadanek związanych z "pochłanianymi" książkami. Ważne jest aby dziecko bierne, uciekające przed życiem pobudzić do aktywnych i twórczych działań, a przede wszystkim pokazać mu, że może w nich znajdować satysfakcję i uznanie.

Uczniowie bez zdecydowanych zainteresowań poznawczych i czytelniczych, stanowią często przeciwieństwo grupy poprzedniej. Dużo chętniej biorą oni udział we wszelkiego typu zajęciach praktycznych lub sportowych niż skupiają się na lekturze bądź na nauce. Zadanie biblioterapeuty polega na rozmowie z nauczycielem i rozpoznaniu przedmiotu, z którego uczeń ma lepsze oceny, a następnie wskazaniu lektury pogłębiającej te zainteresowania. Niekiedy tacy "oporni" czytelnicy potrzebują "lekkiego popchnięcia w kierunku trafnie wytypowanego gatunku, lub autora. Jeżeli młody człowiek zasmakuje w pierwszej z przygód Pana Samochodzika, łatwo go będzie namówić na następne.^[3]"

Czasami sposobem na pokonanie oporu przed książką i biblioteką może być zaproponowanie materiałów nieksiążkowych np. czasopism, materiałów audiowizualnych lub multimedialnych, które postrzegane są przez młodzież jako atrakcyjniejsze.

Najważniejszą zasadą powinno jednak pozostać traktowanie tych "niechętnych" czytelników z pełnym szacunkiem i ogromną delikatnością. Warto oficjalnie przyznać czytelnikom "opornym" prawo do nieczytania poprzez sporządzenie np. własnej listy "uprawnień" dla "niechętnych". D.Pennac proponuje następujący wykaz praw:

1. prawo do nieczytania
2. prawo do pobieżnego kartkowania książek
3. prawo do przerywania lektury książki i pozostawiania jej na zawsze,
4. prawo do ponownego czytania tych samych książek,
5. prawo do czytania tego, co się chce,
6. prawo do eskapizmu, odrywania się od rzeczywistości poprzez ucieczkę w lekturę,
7. prawo do czytania w dowolnym miejscu,
8. prawo do głośnego czytania,
9. prawo do przerzucania książek,
10. prawo do nieuzasadniania własnych gustów i wyborów czytelniczych.^[4]

Świadomość aprobaty odmiennego zachowania czytelnika i przyznanie się do tego, może zdecydowanie bardziej zachęcić ucznia do rozmowy i współpracy z bibliotekarzem - przyjacielem.

Grupę zróżnicowaną pod względem kompetencji czytelniczych stanowią uczniowie mający trudności w nauce. Są wśród nich zarówno czytelnicy aktywni jak i "niechętni". Najważniejszym celem bibliotekarza powinna być obserwacja i zakwalifikowanie uczniów wg ich zainteresowań czytelniczych, co pozwoli na postępowanie wg wcześniej przedstawionych zasad. Należy jednak pamiętać, że uczniowie "gorsi" - mimo pozornej nonszalancji lub dużej pewności siebie - mają często problemy z niską samooceną. Bibliotekarz - biblioterapeuta ma świadomość takiego stanu rzeczy i stara się przedsięwziąć działania przeciwdziałające poczuciu niższej wartości np. udział w zajęciach wspierających, poprawiających własną samoocenę (dla "opornych") lub wskazanie właściwej lektury pobudzającej kreatywne działania (dla "chętnych").

W przypadku grupy piątej, uczniów - dyslektyków, niezbędna jest bardzo ścisła współpraca bibliotekarza z wychowawcą klasy, w celu zorganizowania dla tych dzieci zajęć reedukacyjnych. Niezwykle istotne jest, aby od samego początku dostarczać dzieciom materiały, które pozwalałyby na przyjemność kojarzoną z czytaniem. Może to polegać na uczestnictwie dzieci w zbiorowych formach pracy z czytelnikiem np. głośne czytanie i opowiadanie, wyświetlanie przezroczy, zabawy i quizy. Mogą to być też indywidualne rozmowy i sugestie bibliotekarza, który poleca książki "łatwe w czytaniu" (duża ilość ilustracji, mało tekstu i wyraźny druk) lub książkę mówioną równocześnie z książką drukowaną. Z punktu widzenia zachowań emocjonalnych, dzieci dyslektyczne bywają znerwicowane, czasem onieśmielone, dlatego pozytywne efekty mogą przynieść zajęcia relaksacyjne np. połączone z muzykoterapią i jak zwykle wszelkie działania wzmacniające poczucie własnej wartości. Istotne jest upewnianie dziecka w jego środowisku wewnętrznym i zewnętrznym, polegające na stwarzaniu sytuacji pomagających mu w przezwyciężaniu różnych trudności, a tym samym wzmacniających wiarę w siebie.

Bardzo złożoną i wymagającą różnokierunkowych działań jest grupa uczniów niedostosowanych społecznie. Mogą to być osoby ujawniające swoje zaburzenia w relacjach z dorosłymi (arogancja, lekceważenie poleceń, brak zdyscyplinowania), w stosunku do rówieśników (chęć dominacji, agresja, przynależność do grup przestępczych) lub w zachowaniu podstawowych norm życia społecznego (wagary, kradzieże, rozboje). Są to często dzieci ze zbyt wysoką lub zbyt niską samooceną, stosujące rozmaite używki dla podniesienia własnej wartości w oczach samego siebie lub grupy rówieśniczej. D.H.Scott^[5] podkreśla, że u dziecka nieprzystosowanego występuje brak poczucia sukcesu i samozadowolenia.

Elżbieta B. Zybert wyróżniła kilka barier ograniczających kontakt dzieci trudnych z książką i biblioteką:

1. Środowiskowe:
   1. rodzinne
   2. szkolne
   3. rówieśnicze
2. Psychologiczne
   1. atmosfera pracy
3. Intelektualne
   1. brak umiejętności czytania i pisania, ograniczone formy wypowiedzi słownej,
   2. obniżenie ogólnego poziomu inteligencji,
   3. nieświadomość istnienia ciekawych książek^[6]

Ludmiła Pęska, w swoich badaniach nad czytelnictwem dzieci tzw. trudnych, stwierdza, że czytają one dużo lub bardzo mało. Są to zwykle książki beletrystyczne, niejednokrotnie przeznaczone dla młodszych czytelników. Dzieci te są dużo bardziej skłonne do identyfikacji z bohaterem literackim. Ich ulubiony bohater to taki, który byłby "w ich wieku lub nieco starszy, żeby był skromny, nie dokuczał słabszym, miał poczucie humoru i (co szczególnie godne uwagi - przyp. R.A.) żeby mu nie zawsze wszystko udawało się w życiu".^[7] Potwierdza to u badanych dzieci silną potrzebę znalezienia bohatera, z którym mogłyby się utożsamiać, a jednocześnie dzięki któremu znalazłyby w literaturze rozwiązania nurtujących je problemów, wskazówki postępowania w trudnych sytuacjach życiowych.

E.B.Zybert^[8] podkreśla głównie cztery funkcje, jakie pełnią książki w życiu niedostosowanych społecznie. Są to:

1. Funkcja kompensacyjna - umożliwiająca wyrównanie poczucia niższej wartości. W fikcyjnym świecie przygód dziecko czuje się bezpiecznie, odizolowane od zagrożeń i trudności świata realnego. Przeżycia podczas lektury rekompensują braki emocjonalne np. brak miłości rodziców, przyjaźni etc.
2. Funkcja psychoterapeutyczna - pozwala na poprawę samopoczucia i akceptację własnej odmienności, wykształca umiejętność oceny siebie samego i postępowania innych. Warto pamiętać, że dzieci w tej grupie, pochodzące z tzw. środowisk trudnych, często tęsknią za samotnością, a książka stwarza możliwość indywidualnego spędzania czasu, wyobcowania się z grupy, przebywania ze sobą samym i myślenia na własny rachunek.
3. Funkcja wychowawcza, dzięki której książka daje wzory do naśladowania, zmuszając tym samym do refleksji nad własnym postępowaniem i próby zmian negatywnych zachowań. Znajomość problemów i zainteresowań dziecka ułatwia dobranie mu odpowiedniej lektury, pozwalającej wprowadzać pożądaną hierarchię wartości.
4. Funkcja poznawcza - odgrywająca w tym środowisku mniejszą rolę, ale na pewno pomagająca wzbogacić słownictwo, zdobyć nowe wiadomości o świecie i życiu, nade wszystko rozwinąć własne zainteresowania, dzięki którym można sensownie spędzić wolny czas.

Wspomniane badania E.B. Zybert^[9] wykazują, że postępowanie biblioterapeutyczne wobec badanej grupy, jest związane z niemalże wszystkimi formami pracy bibliotecznej, których efektem jest rozładowanie napięć emocjonalnych, zmniejszenie stresu, wytłumianie niepożądanych reakcji etc. Mogą to być zarówno zajęcia związane z gromadzeniem, opracowaniem i udostępnianiem zbiorów w bibliotece, sugerowanie lektury związanej z problemami aktualnie przeżywanymi przez ucznia, jak również formy zbiorowe takie jak: wspólne czytanie książek i omawianie poruszanych problemów, organizowanie quizów konkursów wraz z różnymi formami ekspresji plastycznej i teatralnej, pełniącymi funkcję arteterapii.

Ostatnią, aczkolwiek niezwykle ważną, bo coraz liczniej występującą w szkołach grupą, są dzieci niepełnosprawne fizycznie, jak również uczniowie o obniżonej sprawności umysłowej. Czytelnicy ci są otoczeni szczególną opieką biblioterapeutów i to im poświęcona jest większość badań oraz opracowań^[10], dlatego nie będą oni przedmiotem naszych obecnych rozważań. Elementem łączącym ich z pozostałymi grupami - wzmocnionym jeszcze przez bardziej lub mniej widoczną ułomność - jest poczucie bycia gorszym a często odtrąconym. Dlatego tak bardzo ważne w postępowaniu biblioterapeutycznym będą działania przeciwdziałające poczuciu mniejszej wartości oraz wspomagające proces akceptacji w grupie.

W odniesieniu do wszystkich uczniów wymagających naszej pomocy należy pamiętać o tym, aby wszelkie środki biblioterapeutyczne były zastosowane pod kątem ich indywidualnych potrzeb. Pamiętając o przyjętej w biblioterapii klasyfikacji D.Gostyńskiej i W.Kozakiewicz na środki: sedativa, stimulativa, problematica i sacrum, warto zadać sobie pytanie: jaki charakter będzie miała prowadzona przez nas terapia czytelnicza. J. Andrzejewska^[11] proponuje dwa kierunki:

1) Terapia niwelująca napięcie psychiczne spowodowane trudną sytuacją życiową polegająca m.in. na: wyciszaniu agresji, gniewu i złości; przeciwdziałaniu zaburzeniom nerwicowym; odwracaniu uwagi od własnych problemów, choroby; kształtowaniu postawy aprobaty wobec własnego życia; wypełnianiu nadmiaru wolnego czasu.

2) Terapia aktywizująca siły wewnętrzne i zewnętrzne polegająca na: budzeniu wiary we własne możliwości; umacnianiu przeżyć pozytywnych; dostarczaniu przeżyć zastępczych np. przygód, ruchu, podróży; przeciwstawianiu się bezczynności; pobudzaniu i rozwijaniu zainteresowań; inspiracji do podnoszenia sprawności fizycznej; przysposobieniu do życia w społeczeństwie.

Opracowując różnorodne programy biblioterapeutyczne nie należy zapominać o przestrzeganiu podstawowych zasad, wyróżnionych przez Irenę Borecką:

• swoboda uczestnictwa,
• uwzględnianie potrzeb, problemów i preferencji członków grupy,
• dostosowanie środków terapeutycznych do możliwości percepcyjnych i fizycznych poszczególnych uczestników grupy,
• uwzględnianie i akceptowanie poziomu "gotowości uczestnictwa" poszczególnych członków grupy,
• dostosowanie poziomu i tempa zajęć terapeutycznych do psychicznych i fizycznych możliwości uczestników,
• włączenie do programów biblioterapeutycznych zajęć muzykoterapeutycznych i arteterapeutycznych oraz elementów innych terapii wspomagających proces powrotu do zdrowia,
• korzystanie z doświadczeń innych biblioterapeutów i wymienienie się programami i materiałami biblioterapeutycznymi.^[12]

Jak widać kierowanie procesem biblioterapii wymaga od bibliotekarza dobrego przygotowania fachowego oraz pewnych wrodzonych predyspozycji^[13]. Ważne jest również przystosowanie pomieszczenia biblioteki tak, aby stała się ona miejscem przyjaznym, dającym poczucie bezpieczeństwa i poprawiającym nastrój. Obok wypracowania, niezbędnych w większości przypadków programów biblioterapeutycznych, warto również pamiętać, że wszystko może być terapią, najdrobniejszy gest: podanie ręki, uśmiech, rozmowa, okazanie szacunku i zaufania. Nigdy nie mamy bowiem pewności co zadziała najsilniej, co okaże się kluczem do drugiego człowieka.

Bibliografia

1. Andrzejewska J., Bibliotekarstwo szkolne. Teoria i praktyka. T.2: Praca pedagogiczna biblioteki. Warszawa 1996
2. Borecka I., Biblioterapia - nowa szansa książki. Olsztyn 1992
3. Borecka I., Biblioterapia w szkole. Legnica 1998
4. Borecka I., Ippold L., Co czytać aby łatwiej radzić sobie w życiu czyli wprowadzenie do biblioterapii. (b.m.w.) (b.r.w.)
5. Borecka I., Metodyka pracy z czytelnikiem chorym i niepełnosprawnym. Olsztyn 1991
6. Borecka I., Piotrowska L., Zastosowanie biblioterapii i muzykoterapii w procesie dydaktyczno-wychowawczym i terapii pedagogicznej. Wałbrzych 1992
7. Borecka I., Terapia czytelnicza w procesie dydaktyczno-wychowawczym w szkołach masowych i specjalnych. Wałbrzych 1994
8. Książka w działalności terapeutycznej. Pod red. E.B.Zybert. Warszawa 1997
9. Kurs z zakresu terapii przez sztukę. Wrocław 1999
10. Muzyka w pracy bibliotekarza i biblioterapeuty. Poradnik oprac. przez M.Kieryła i M. Skarżyńską. Warszawa, Toruń 1990
11. Pęska L., Dziecko trudne a książka. Warszawa 1975
12. Skorny Z., Szocki J., Zawistowski S., Korekcyjna funkcja biblioterapii. Wrocław 1989
13. Tomasik E., Czytelnictwo i biblioterapia w pedagogice specjalnej. Warszawa 1994
14. Zybert E.B., Bariery w dostępie do książki i biblioteki w środowisku niedostosowanych społecznie. Poradnik Bibliotekarza 1992 nr 7-8 s.10-15
15. Zybert E.B.,Biblioterapia w pracy z dziećmi niedostosowanymi społecznie. Bibliotekarz 1992 nr 1 s.16-19

Referat wygłoszony na konferencji "Diagnostyczna i terapeutyczna funkcja biblioteki szkolnej", Wrocław, 25-26 września 2003

powrót