Irena Borecka

Biblioteka miejscem diagnozy psychologiczno-pedagogicznej

Trudności edukacyjne dzieci mogą mieć swoje podłoże zarówno w ich ograniczonych możliwościach intelektualnych, (obniżona norma intelektualna), jak i w zaburzeniach emocjonalnych oraz różnego rodzaju dysfunkcjach organizmu przejawiających się min. dyskleksją, dysortografią, dysgrafią, dyskalkulią.. Do braku osiągnięć szkolnych przyczyniać może się niepełnosprawność, różnego rodzaju choroby, w tym także natury neurologicznej.

Przyczyny niepowodzeń szkolnych tkwić mogą także w zaniedbaniach wychowawczych lub w absencji ucznia. Kłopoty w szkole mogą mieć wszyscy ci, którzy czują się niekochani, skrzywdzeni w domu rodzinnym lub w jakiś sposób wykorzystywani ( w domu lub środowisku rówieśniczym).

W każdej szkole podstawowej prowadzi się zajęcia korekcyjno - wyrównawcze jako element terapii pedagogicznej, która stanowi swoistego rodzaju interwencję wychowawczą zmierzającą do uzyskania istotnych, pozytywnych zmian w sferze emocjonalno-motywacyjnej oraz w strukturze wiedzy i umiejętności dziecka. Ma na celu eliminowanie niepowodzeń szkolnych oraz ich ujemnych konsekwencji. Zajmuje się usuwaniem bezpośrednich przyczyn niepowodzeń dziecka, wyrównywaniem jego braków edukacyjnych i przywróceniem prawidłowych postaw wobec nauki. Przyczynia się do kształtowania się odpowiednich norm społecznych, mechanizmów przystosowawczych, postaw i umiejętności. Zmierza do ułatwiania wyboru właściwych wzorców przez usuwanie lub łagodzenie istniejących zaburzeń. Wykorzystując odpowiednie środki prowadzi dziecko drogą twórczego rozwoju osobowości.

Jednak nie wszystkie dzieci, z różnych powodów, bywają nią objęte. Wówczas bibliotekarz może się włączyć do pracy dydaktyczno - wychowawczej w danej klasie poprzez indywidualny program biblioterapeutyczny, traktowany jako swoista innowacja pedagogiczna skierowana na pomoc dziecku.

Do biblioteki trafiają dzieci wymagające specjalnych form pracy. Tak jest w przypadku pracy z dzieckiem które ma:

• braki w umiejętności czytania,
• trudności w zapamiętywaniu symboli i cyfr,
• trudności w opanowaniu umiejętności odwzorowania liter, cyfr i całych wyrazów,
• różnego typu lęki np. przed zabieraniem głosu i czytaniu w klasie
• zaburzone zachowanie.

Celem działania biblioterapeutycznego jest wówczas:

• zrelaksowanie ucznia przed i po zajęciach lekcyjnych,
• niwelowanie napięć szkolnych,
• pomoc w przełamaniu ( pokonywaniu) różnego rodzaju strachu ( lęku) np. przed głośnym mówieniem, wystąpieniem przed nieznanymi osobami itp.
• zainteresowanie taką literaturą dla dzieci i młodzieży, która może wspomagać rozwój intelektualny odbiorcy oraz takimi tekstami terapeutycznymi, które umożliwiającą rewalidacje mowy w sposób niekonwencjonalny,
• usprawnienie technik uczenia się,
• utrwalanie wiadomości szkolnych,
• orientacja w otaczającej rzeczywistości.

Zajęcia biblioterapeutyczne o charakterze edukacyjno-korekcyjnym odbywać się powinny codziennie. Mogą one mieć charakter zajęć indywidualnych lub grupowych. Ich czas trwania zależy od kondycji psychicznej ucznia, jego zainteresowań i aktualnie realizowanego materiału dydaktycznego. W uzasadnionych przypadkach mogłyby więc trwać od 30 minut do 2 godzin.

Przystępując do opracowania indywidualnego programu biblioterapeutycznego należy:

• jak najszybciej rozpoznać rodzaj zaburzeń dziecka i jego możliwości,
• precyzyjne określić cele terapii z wykorzystaniem środków czytelniczych,
• przygotować odpowiednie teksty literackie oraz alternatywne materiały czytelnicze np.: do ćwiczeń logopedycznych, usprawniające analizator wzroku lub słuchu.

W tych zajęciach ważnym czynnikiem jest intelektualna mobilizacja ucznia, którą osiągnąć można poprzez zaciekawienie podsycane tajemniczością towarzyszącą wstępnemu elementowi zajęć.

Warto zatem zgromadzić w bibliotece "zaczarowane skrzynki", "czarodziejskie pudełka" i inne "cudowne przedmioty", w których ukryte są zarówno pewne środki dydaktyczne jak i polecenia oraz zadania do wykonania.

Pierwsze zajęcia zawsze powinny być związane z poznawaniem miejsca, w którym będą się one odbywać. Można zatem w sposób interesujący zaprezentować zarówno pomieszczenia biblioteczne jak i zbiory. Podczas tego etapu zajęć bibliotekarz obserwuje ucznia i weryfikuje diagnozę i opinie o uczniu przekazane mu przez nauczyciela. Wówczas jest okazja do rozbudzenia jego ciekawości i nawiązania z nim więzi emocjonalnej.

Drugie spotkanie wiąże się już z realizacją zaplanowanego programu. Powinno ono stwarzać dziecku okazje do przyswojenia podstawowych terminów używanych podczas zajęć bibliotecznych. Powinny także przyczyniać się do wyrobienia nawyku przychodzenia do biblioteki.

Zajęcia trzecie mogą mieć charakter monotematyczny i być np. związane z dana porą roku, przestrzenią czy jakimś istotnym wydarzeniem. Zaczynać się będą od wspólnego oglądania zestawu książek na dany temat (atlas grzybów, album o lesie lub np.: album fotograficzny o Puszczy Białowieskiej). Bibliotekarz dąży do tego, aby dziecko skoncentrowało się na jakimś temacie szczegółowym np. grzyby.

Po rozmowie o książkach dziecko wkracza w następny etap zajęć - rysowanie grzybów na dużych arkuszach papieru pakowego. Ćwiczenie to ma na celu wzmocnić motorykę dłoni dziecka.

Kolejne spotkanie jest okazją do ćwiczenia pamięci i umiejętności czytania. W tym celu bibliotekarz może wykorzystać książeczkę J. Brzechwy. "Grzyby".

To także element zajęć logopedycznych mających na celu opanowanie słowa" grzyb".

Pierwsze ćwiczenie może polegać na napisaniu, "po śladzie" wyrazów " grzyb" i " grzyby". Kolejne polecenie dotyczyć może narysowania jakiegoś wybranego przez ucznia rodzaju grzyba (muchomora) lub grzybów. W ten sposób przechodzi się do kolejnego etapu zajęć - liczenia, oraz utrwalania wiedzy o zbiorach.

Niezmiernie ważnym elementem zajęć korekcyjno - kompensacyjnych są ćwiczenia o charakterze relaksującym, które pozwalają opaść emocjom oraz, po stopniowym wyciszeniu uczestników, pozwalają przejść do zajęć usprawniających inną funkcję. Można je łączyć z ćwiczeniami dramowymi, np. takimi jak wchodzenie w rolę poszczególnych zbiorowisk środowiska przyrodniczego. Pozwala to uczestnikom nie tylko przypomnieć sobie posiadaną na ten temat wiedzę ale i zidentyfikować się z daną rośliną, czy zwierzęciem. To prowadzi do uaktywnienia wyobraźni dziecka i daje mu szansę spojrzeć na swoje możliwości i osiągnięcia znacznie przychylniej.

Świetnie ćwiczy pamięć i rozwija spostrzegawczość zabawa "w księgarnię"". Rozpoczynamy ją od obejrzenia odpowiedniej ilustracji a następnie przechodzimy do" kupowania" sześciu lub dziewięciu różnych książek wyłożonych na bibliotecznej półce. Kupującym raz jest uczeń a raz ja. Sprzedający miał za zadanie odliczyć ilość kupowanych książek licząc głośno wymieniać cyfry. Kolejne zadanie o wyższym stopniu trudności polegać może na liczeniu pieniędzy potrzebnych do nabycia pewnej liczby książek.

W zależności od wieku i stopnia trudności edukacyjnych uczniów bibliotekarz szkolny, po konsultacjach z nauczycielem danego przedmiotu, może zaproponować różnorodne zajęcia. Będą to typowe zajęcia czytelnicze o charakterze biblioterapeutycznym lub zajęcia korekcyjno-wyrównawcze wzbogacone środkami czytelniczymi i technikami biblioterapeutycznymi.

Ich celem będzie głównie wyrównywanie braków edukacyjnych i wzmacnianie motywacji do uczenia się. Mogą one być realizowane na podstawie znanych bibliotekarzom programów lub na podstawie ich programów autorskich opartych o techniki terapii pedagogicznej i pedagogiki zabawy. Muszą się one jednak znacznie różnić od tradycyjnych zajęć lekcyjnych. Ich atutem jest przede wszystkim atrakcyjność proponowanej formy i zdobyty, podczas nich, zakres umiejętności i wiedzy.

Takie zajęcia mogą jednak prowadzić tylko bibliotekarze, którzy odbyli szkolenie z zakresu biblioterapii (a jest ich w Polsce już bardzo wielu) Dla tych, którzy jeszcze nie opracowali własnych programów proponuję zastosowanie publikowanych propozycji :"I ja tak mogę", "Ja też tak potrafię"^[1].W zależności od potrzeb uczestników zajęć trzeba je zmodyfikować i dostosować do nadrzędnego celu terapii. Te programy, opracowane przeze mnie przed kilkoma laty, dobrze służą tym uczniom, którzy mają trudności w czytaniu i pisaniu. Zmierzają bowiem do utrwalenia techniki czytania ze zrozumieniem, pisania tzw." twórczej notatki", konstrukcji planu czytanki itp.

Przyczyniają się do nabycia przez nich także umiejętności opowiadania. Programy te mają tę zaletę, że każdy nauczyciel realizując je może w nich wykorzystywać dowolne teksty. Sam zdecyduje, które uzupełnią program danego przedmiotu lub będą się wiązać się z zainteresowaniami uczniów.

Jednak zajęcia te, przynajmniej w pierwszym okresie pracy, muszą być oparte o teksty proste, tak aby uczniom udało się pokonać barierę publicznego, głośnego czytania. Podczas tych zajęć, prowadzonych w bibliotece, więc w nieco innej atmosferze niż w klasie, bibliotekarz-biblioterapeuta będzie wykorzystywał metodykę nauczania początkowego i metodykę zajęć korekcyjno-wyrównawczych. Zawsze będzie musiał pamiętać o indywidualnym podejściu do każdego ucznia, i o stopniowaniu wymagań.

Ale zanim przystąpi się do ich realizacji dobrze byłoby, aby wszyscy przyszli uczestnicy tych programów, mogli wziąć udział w zajęciach integrujących oraz w zajęciach z biblioterapii reminiscencyjnej odwołującej się do ich czytelniczych doświadczeń.

Typowe modele postępowanie biblioterapeutycznego opierają się o pewne stałe, niezmienne, elementy:

• diagnozę, w której mieści się zarówno rozpoznanie problemów ucznia (wychowanka) jak i przewidywanie skutków planowanego działania terapeutycznego opartego o odpowiedni
• dobór literatury, który ściśle wiąże się z daną sytuacją terapeutyczną,
• postępowaniem terapeutyczno-wychowawczym, opartym przede wszystkim o
• czytanie indywidualne lub zbiorowe (niekiedy zaś tylko słuchanie) obudowane jeszcze dodatkowymi formami pracy, w celu uzyskania odpowiednich wpływów na ucznia umożliwiających mu:
  • identyfikację z bohaterem literackim lub sytuacją, która prowadzić może do
  • refleksji nad czytanym tekstem, samym sobą i sytuacją w jakiej się on aktualnie znajduje, co daje mu szansę przeżycia stanu
    • katharsis, który jest rodzajem "oczyszczenia", odreagowania, pozwalającym na dokonanie
    • wglądu w samego siebie, co może doprowadzić do
    • zmian w postawach i zachowaniu.

Czas trwania postępowania terapeutycznego uzależniony jest celu terapii i od ogólnej atmosfery terapeutycznej oraz przebiegu terapii i osiąganych efektów. Może zatem trwać od kilku dni do kilku lub kilkunastu tygodni. Niekiedy dla poprawy nastroju, zaburzonej samooceny lub zaburzonego zachowania wystarczy kilka godzin zajęć z wykorzystaniem elementów biblioterapii lub odpowiednio prowadzona, kilkunasto lub kilkudziesięciogodzinna terapia pedagogiczna z elementami biblioterapii i technik psychodramowych.

Uwarunkowania pracy z uczniem z trudnościami w nauce

Atmosfera terapeutyczna w procesie biblioterapii

Jednym z podstawowych elementów właściwie rozumianej atmosfery terapeutycznej w biblioterapii jest całkowita dobrowolność uczestnictwa w zajęciach. Zadaniem biblioterapeuty jest przekonanie danej osoby o znaczeniu biblioterapii, o istocie przynależności do społeczności terapeutycznej.

Kolejny składnik tej atmosfery to osoba prowadząca terapię, która uczniom nie kojarzy się ze szkolnym systemem oceniania. Nauczyciel - bibliotekarz funkcjonuje w szkole nieco inaczej niż pozostali nauczyciele. Jest on też z reguły korzystniej postrzegany przez uczniów. Darzą go większym zaufaniem, niż innych nauczycieli, i dość często powierzają mu swoje troski i tajemnie.^[2] Ale pamiętać należy, że tak, jak nie każdy nauczyciel może i powinien być bibliotekarzem szkolnym, tak nie każdy szkolny bibliotekarz może i powinien zostać biblioterapeutą. Może nim zostać tylko ten, kto potrafi wzbudzić sympatię, zaufanie i autentycznie rozumieć troski i kłopoty swoich uczniów oraz starać się im pomóc zgodnie ze swoja wiedzą i umiejętnościami pracy z grupą. Często biblioterapeuta będzie też negocjatorem w grupie, a niekiedy mężem opatrznościowym swoich podopiecznych. On lepiej niż ktokolwiek będzie się, po pewnym czasie, orientować w sytuacji domowej i znać jego problemy. Będzie więc na radach pedagogicznych mediatorem i orędownikiem sprawy tych wszystkich uczniów-zagubionych, zrozpaczonych i potrzebujących psychicznego i moralnego wsparcia.

Jego też sprawą jest zadbanie o właściwe relacje pomiędzy uczestnikami biblioterapii. Dlatego musi nauczyć się cierpliwości i tolerancji. Nie może swoich uczniów oceniać. Powinien ich akceptować takimi jakimi są. Nie może więc wygłaszać jakichkolwiek opinii, które przeszkodziłyby w wytworzeniu atmosfery bezpiecznej szczerości. Dbać musi więc i o to, aby inni członkowie grupy też tego nie robili. Swoim własnym przykładem uczy zachowań tolerancyjnych i zdrowych moralnie. Nie może też zapominać o zmianach jakie może w psychice uczniów spowodować choroba, niepełnosprawność i doznane w przeszłości traumatyczne doświadczenia. To czego one dokonały wymaga korekcji a niekiedy wręcz długotrwałej rehabilitacji psychicznej.

W procesie biblioterapii bardzo ważne jest wzajemne zaufanie. Im szybciej uda się grupie ze sobą zaprzyjaźnić i zawiązać silne więzi emocjonalne, tym szybciej będzie szansa na zmianę. Zawsze jednak istnieje niebezpieczeństwo pojawienia się w grupie nieformalnego lidera oddziałującego na grupę negatywnie. Zadaniem bibliotekarza-biblioterapeuty jest taką sytuację opanować. Przywódcze zdolności danej osoby skierować na inną stronę. Taką osobę można uczynić lektorem lub operatorem sprzętu audiowizualnego. W ten sposób otrzyma ona pozytywne wsparcie i może zrealizować swoją potrzebę bycia aktywnym, zauważonym i docenionym. Ale zawsze musimy mieć na uwadze i to, że nie tylko osobowość członków zespołu ma wpływ na atmosferę terapeutyczną.

 Ma je także otoczenie, w którym ze sobą pracują. Ważna jest sala, która swoim estetycznym wyglądem zachęci do przebywania w niej. Powinna być przestrzenna, kolorowa, pełna kwiatów, a jeśli warunki na to pozwolą wyposażona w odpowiedni sprzęt audiowizualny.

W tradycyjnie wyposażonej czytelni ( lub innym miejscu w bibliotece) można także wydzielić, z myślą o zajęciach korekcyjno -kompensacyjnych, tzw. kącik wyciszenia. Dobrze byłoby aby było to miejsce, w którym w tradycyjnym, wygodnym fotelu "babuni" może zasiąść bibliotekarz opowiadający baśnie i bajki. Może z niego skorzystać także uczeń, który posłuchać może ( mając słuchawki na uszach) relaksującej muzyki lub odpowiednio dobranego, do jego nastroju, tekstu biblioterapeutycznego. Pozostaje więc zatem wspomnieć jeszcze o odpowiednim doborze muzyki towarzyszącej zajęciom o charakterze relaksującym, wyciszającym. Najlepiej do tego nadają się płyty i kasety z muzyką przygotowaną przez profesjonalnych muzykoterapeutów, ale także nagrania różnego rodzaju dźwięków, (odgłosy np. kapiącego kranu, brzęczącej muchy, szum wiatru lub morza itp.) które są niezbędne do ćwiczeń przy zaburzonym analizatorze słuchu.

Należy też pamiętać o tym, że podczas poszczególnych spotkań biblioterapeutycznych o charakterze korekcyjno - kompensacyjnym nikt spoza grupy nie może jej przeszkadzać. Nie powinny obowiązywać tu szkolne dzwonki. Tu pracuje się tyle czasu, ile grupa potrzebuje na "przepracowanie" danego problemu i ile może psychicznie i fizycznie wytrzymać. Poziom i czas pracy zawsze dostosowuje się do osoby najmniej odpornej na zmęczenie, mającej najwięcej problemów z utrzymaniem tempa pracy.. Dlatego byłoby najlepiej aby tego typu zajęcia mogły odbywać się albo w dni wolne od zajęć albo po lekcjach. W tym drugim przypadku prowadzący zajęcia musi poświęcić więcej czasu na zajęcia relaksujące wyciszające emocje z całego dnia pobytu w szkole a czasami na zajęcia aktywizujące, gdy uczniowie są bardzo zmęczeni po lekcjach.

Można tego typu zajęcia prowadzić też przed lekcjami, ale zawsze trzeba się liczyć z tym, że może wystąpić szkodliwy czynnik zdenerwowania związany z oczekiwaniem na rozpoczęcie zajęć dydaktycznych.

W celu uzyskania jeszcze lepszej atmosfery terapeutycznej można niekiedy przenieść zajęcia w plener (do lasu, nad morze) i czerpać z doświadczeń silvoterapii^[3] lub talasoterapii^[4].

Zasady postępowania terapeutycznego w bibliotece

W zajęciach korekcyjno - kompensacyjnych punkt wyjścia działań stanowi to samo, co w  biblioterapii a więc wszystko to, co dotyczy czytania.Wówczas korzysta się z metodyki głośnego i cichego czytania ze zrozumieniem, oraz z metod pracy z tekstem literackim wypracowanych przez filologów oraz bibliotekarzy ( konkursy, quizy, inscenizacje itp.). Wykorzystując i badając wpływ książki na uczestnika biblioterapii korzysta się z metod literaturoznawczych i psychologicznych. Wówczas autora i czytelnika postrzega się jako partnerów symbolicznej interakcji w socjokulturowym świecie nauki o literaturze i w świecie dzieł. Wówczas biblioterapeuta zajmuje się różnymi rodzajami tekstów i ich wpływem na odbiorcę. Interesuje się przede wszystkim sposobem czytania różnorodnych tekstów i motywami ich czytania. Te obserwacje dają możliwość odpowiedniego skonstruowania modeli postępowania biblioterapeutycznego wobec osób czytelniczo niewyrobionych oraz osób, w przypadku których wskazane jest zastosowanie modelu postępowania biblioterapeutycznego zmierzającego do zmiany postaw. Mając na uwadze perspektywę behawioralną biblioterapeuta zwraca uwagę czytelnika na wiele elementów składowych dzieła( tekst, fabuła, postaci). Opracowując różnorodne programy biblioterapeutyczne przestrzega więc następujących zasad:

1. swoboda uczestnictwa,
2. uwzględnianie potrzeb, problemów i preferencji członków grupy
3. dostosowanie środków terapeutycznych do możliwości percepcyjnych i fizycznych poszczególnych uczestników grupy,
4. uwzględnianie i akceptowanie poziomu " gotowości uczestnictwa" poszczególnych członków grupy,
5. dostosowanie poziomu i tempa zajęć terapeutycznych do psychicznych i fizycznych możliwości uczestników,
6. włączenie do programów biblioterapeutycznych zajęć muzykoterapeutycznych i arteterapeutycznych oraz elementów innych terapii wspomagających proces powrotu do zdrowia,
7. korzystanie z doświadczeń innych biblioterapeutów i wymienianie się programami i materiałami biblioterapeutycznymi.

Dzieci podczas tych zajęć musza odnosić sukcesy. Może to być sukces z samodzielnie wykonanej pracy np.: odnalezienia książki na półce, wyszukania karty w katalogu, przeczytania tekstu. To tu, w szkolnej bibliotece powinny mieć szansę uwierzenia w siebie, nabrania przekonania o konieczności uczestniczenia w zajęciach biblioterapeutycznych, które umożliwią im uczestniczenie w innych formach udostępniania kultury.

Zanim jednak zaczniemy na zajęciach biblioterapeutycznych czytanie łatwych tekstów, bawimy się tekstami. Do najprostszych ćwiczeń należy np. identyfikacja sylab eksponowanych na planszy z takimi samymi sylabami na kartonikach domina lub we wskazanym tekście w książce. Można też wykorzystać opracowany przeze mnie scenariusz zajęć "Słowa niby las rosną wokół nas".^[5] Podczas tych zajęć dzieci poznają lub przypominają sobie różne słowa " ciepłe", "zimne" lub "obojętne" i próbują określać ich znaczenie oraz ich emocjonalną wartość, najczęściej inną dla każdego z uczestników. Następnie za pomocą różnego rodzaju symboli graficznych próbują wyrażać różne słowa, co przygotowuje je do lepszego posługiwania się piktogramami.

Podczas tych zajęć można wprowadzać książki z serii" Książki Łatwe w Czytaniu", aby pokonać za ich pomocą strach dzieci przed trudnym tekstem. Te książki są tak opracowane, że można je wykorzystywać wielokrotnie. Inspirują one dzieci nawet do tworzenia, na bazie znanych ich utworów książek tego typu.

Można też wykorzystać książkę Elżbiety Marii Minczakiewicz "Rysowane wierszyki i zagadki w rozwoju sprawności mówienia o czytania i pisania "( Kraków 1997), która zawiera różne rozwiązania metodyczne.

Zajęcia te zwykle kończą się wypowiadaniem przez dzieci afirmacji :" Czytanie sprawia mi radość" lub " czytam coraz lepiej i z dnia na dzień czytać będę lepiej".

W oparciu o serię "Książki Łatwe W Czytaniu" można realizować następujące programy biblioterapeutyczne z elementami zajęć korekcyjno - kompensacyjnych:

1. Samodzielnie idę na pocztę - stosujemy metodę głośnego czytania książki "Na poczcie", wydanej w wyżej wspomnianej serii oraz stosujemy rozmowę kierowaną na temat funkcjonowania urzędu pocztowego, następnie wprowadzamy zajęcia biblioterapeutyczne z zastosowaniem technik dramowych. Stosując wybrane techniki np.: pozę, pomnik, improwizację, staramy się umocnić wiarę dzieci w ich możliwości. Zajęcia możemy rozszerzyć o rozmowę kierowaną, na temat doświadczeń osobistych dzieci z ich pobytu w różnych innych miejscach publicznych.
2. I ja tak potrafię - metodą głośnego czytania dzieci poznają kolejną książeczkę "Ulica" ze wspomnianej już serii oraz fragmenty Kodeksu drogowego, a następnie z zastosowaniem metody dramy starają się ukazać wszystkie sytuacje zagrażające dzieciom na ulicy. Podobne zajęcia można prowadzić wykorzystując kolejne wydawnictwa Fundacji Literatury "Łatwej w czytaniu" : " W kościele", "W bibliotece", "U lekarza" itp.
3. Uprzejmość ułatwia życie  - celem spotkanie jest nie tylko utrwalenie właściwych norm zachowań i zwrotów grzecznościowych, ale i nabycie umiejętności pisowni i czytania trudnych wyrazów (uprzejmy, grzeczny, przepuścić, ustąpić, zatrzymać). W tym celu wykorzystujemy elementy pedagogiki zabawy i dramy. Spodziewany efekt biblioterapeutyczny to wzmocnienie własnej samooceny, sprawdzenie się w grupie, spróbowanie na własnym przykładzie, jakich można doświadczać emocji, kiedy się jest uprzejmym w stosunku do innych i jak to jest kiedy ktoś jest dla nas nieuprzejmy. Można bazować na utworach już wcześniej znanych dzieciom (np. W. Osuchowicz -Orłowskiej, Budka telefoniczna, "Świerszczyk" 1985,nr 20 ) oraz na wyszukanych w aktualnych czasopismach.
4. Dlaczego trzeba chronić przyrodę? )- wykorzystanie albumów przyrodniczych, czasopism dla dzieci " Zwierzaki" i " Kwak" oraz zabawy ekologicznej i dramy. Celem tych zajęć jest nabycie krytycznego spojrzenia na otaczające nas naturalne środowisko i na ludzi niszczących je. We wszystkich tych zajęciach biblioterapeutycznych można wykorzystać następujące środki:
   1. słowne, do których zaliczamy głośne czytanie,opowiadanie treści utworów literackich, pogadanki o książkach, gawędy biblioterapeutyczne mające na celu wzmocnienie dziecka we własne siły i możliwości
   2. wizualne - plakaty, ogłoszenia, ciekawe pod względem graficznym napisy i ilustracje książkowe oraz obrazy lub reprodukcje dzieł malarskich
   3. słuchowe - nagrania radiowe i magnetofonowe lub z płyt: muzyka, audycje słowno- muzyczne

Inne formy pracy biblioterapeutycznej i ich efekty

Jednym z punktów wyjścia do pracy z dziećmi z trudnościami edukacyjnymi o może być także zastosowanie pedagogiki Freinta^[6], której kluczowym zagadnieniem jest swobodna twórczość uczniów, czego wyrazem są różne formy ekspresji artystycznej i praktycznej dzieci, włączone w realizację zadań dydaktycznych i wychowawczych.

Zdaniem Freineta " dziecko w swym nieustannym dążeniu do podboju świata wypowiada się właściwymi sobie działaniami, a więc : malowaniem, rzeźbieniem, graniem na różnych instrumentach tańcem, poezją, a także majsterkowaniem, hodowlą czy wreszcie badaniem zjawisk, które je zaciekawiły.^[7]

W koncepcji Freineta ekspresja dziecka może być wykorzystywana do wyzwolenia w wychowankach postawy twórczej w różnych dziedzinach życia, a jednocześnie dla nauczyciela bogatym źródłem poznania ucznia. Stąd koncepcja połączenia wybranych technik Freineta z biblioterapią wychowawczą. Chodzi tu głównie o biblioterapeutyczne zajęcia grupowe, podczas których twórcza aktywność dzieci będzie mogła zrealizować się w różnych formach ekspresji twórczej:

1. słownej ( tworzenie swobodnych komunikatów -tekstów do gazetki szkolnej).
2. plastycznej - tworzeniem dowolnej formy wypowiedzi plastycznej związanej z życiem szkoły i grupy biblioterapeutycznej,
3. technicznej - z zastosowaniem pracy przy komputerze - tworzenie graficznego układu gazetki i drukowanie jej,
4. korespondencji międzyszkolnej - nawiązywanie kontaktów między ludźmi poprzez pisanie listów do uczniów innych szkół i dzielenie się z nimi własnymi doświadczeniami oraz gromadzenie materiału do gazetki o innych szkołach i miejscowościach,

Wartość terapeutyczną tych zajęć stanowi:

1. modyfikacja zachowań dzieci realizująca się poprzez umiejętność pracy w grupie redakcyjnej,
2. umiejętność przyjmowania krytyki,
3. umiejętność samokrytyki,
4. poczucie konsekwencji w działaniu,
5. poczucie odpowiedzialności za swoje czyny,
6. wiara we własne możliwości i umiejętności oraz zadowolenie z wykonanej pracy,
7. poszerzenie własnej wiedzy, zdobywanie nowych umiejętności,
8. nawiązywanie i utrzymywanie kontaktów między ludźmi i środowiskami,
9. bezstresowa nauka czytania i pisania.

Łącząc terapię czytelniczą o charakterze wychowawczym z wybranymi technikami Freineta zrywa się z tradycyjną encyklopedyczną nauką szkolną a jednocześnie umożliwia się uczniowi odnalezieniem się w realiach reformowanej szkoły.

Jedną z form pracy o charakterze kompensacyjnej może okazać się redagowanie gazetki. Praca ta daje uczniom wiele możliwości sprawdzenia swoich umiejętności.

Zajęcia odbywają się nie w klasie szkolnej ale w bibliotece szkolnej, która swoją atmosferą przyczynia się do wygaszania nadmiernych emocji. Ważnym ich elementem powinna być dyskusja, nad nawet najbardziej osobistym, tekstami. Pozwala to uczniom nie tylko na wzajemne poznanie się, ale także uczy zrozumienia dla problemów innych ludzi, pobudza do empatii i motywuje do działań pomocowych.

Takie redakcyjne spotkania pomagają ich uczestnikom nabierać wiary we własne siły gdyż każde z nich pełni tu odpowiedzialne role ( redaktora, korektora, fotografa itp.). Dzieci mogą decydować o wielu sprawach np. o dopuszczenie danego materiału do druku, o układzie strony itp.

Do celów prowadzonej przez siebie terapii pedagogicznej opracowałam także kilka scenariuszy zajęć opartych o baśnie Grimmów Omówię zajęcia pod tytułem "Spotkania ze  Śnieżką"^[8].

Rozpoczynałam terapię od opowiadania, jak najbardziej zbliżonego do wersji grimmowskiej. Kolejnym etapem procesu terapeutycznego było rozmawianie z dziećmi o treści utworu, a następnie wykonywanie przez dzieci ilustracji do baśni, dowolną techniką Te elementy procesu terapeutycznego stanowiły etap wstępny. Następnie przystępowałam do realizacji szczegółowych programów terapeutycznych, dostosowanych do poszczególnych zaburzeń. Wykorzystywałam więc baśń podczas ćwiczeń :

• usprawniających koordynację wzrokowo -ruchową,
• doskonalących i usprawniających orientację przestrzenną,
• usprawniających percepcję słuchową,
• sprawniających analizę i syntezę słuchową.

Na zakończenie ćwiczeń dzieci układały nową wersję baśni oraz adaptowały ją do potrzeb teatrzyku lalkowego.

Dla potrzeb tego spektaklu dzieci same wykonały kukiełki. Wykorzystano bardzo różnorodny materiał plastyczny: plastikowe butelki, makówki, owoce drzew, karton, włóczkę, sznurek, małe i większe piłeczki. Wykonane kukiełki były później stosowane do zajęć psychoterapeutycznych. W tego typu zajęciach istotne jest to, że scenariusz przedstawienia określony jest tylko w zarysach. Zadaniem dzieci jest dopełnić go treścią i formą. Zabawa ta daje możliwość rozwijania wyobraźni plastycznej, usprawniania manualnego oraz daje możliwość przejawiania przeżyć nieuświadomionych i podświadomych.

Po zakończeniu zajęć zawsze omawia się z dziećmi ich przebieg, z uwzględnieniem próby oceny, dlaczego sytuacja rozwinęła się tak, a nie inaczej.

Do biblioteki oprócz dzieci mających trudności w nauce spowodowane różnego rodzaju zaburzeniami rozwojowymi przychodzą także dzieci z zaburzonym zachowaniem, które wynikać może z ich lękliwości, agresywności lub niskiej samooceny. W ich terapii można wykorzystać bajki terapeutyczne i zabawy czytelnicze rozumiane jako jedna z form zajęć kompensacyjnych. Do najbardziej popularnych zabaw czytelniczych należą różnego rodzaju zgadywanki, quizy, konkursy. Można pokusić się na przykład o cykl zabaw czytelniczych związanych z jedną wybraną lekturą. Wówczas może to być :

• tworzenie symbolicznego katalogu " ruchomych obrazków"( dzieci inscenizują
• sceny wymieniane przez nauczyciela),
• malowanie i rysowanie ilustracji do wybranych ( niedokończonych fragmentów utworu)
• lepienie z plasteliny elementy brakujące w przeczytanym przez nauczyciela znanym im wcześniej opisie jakieś rzeczy czy scenie,
• wykonywanie wydzieranek i układanie do nich adekwatnych do treści utworu podpisów,
• projektowanie strojów dla ulubionych bohaterów literackich,
• rozwiązywanie krzyżówek związanych z treścią danego utworu,
• zabawy logopedyczne oparte o wybrany utwór,
• układanie i rozwiązywanie rebusów.

Układanie rebusów to zachęta do kontaktu dziecka z literaturą. Natomiast opowiadanie przeczytanej treści to forma zabawy czytelniczej, która łączy się z korekcją wad wymowy i terapią książką. Z powodu wady wymowy dziecko odczuwa lęk przed publicznym wystąpieniem, zamyka się w sobie, często staje się agresywne. W pokonaniu tych trudności może mu pomóc zabawa logopedyczna która składa się z zagadki, ćwiczenia wypowiadania trudnych słów, samodzielnego rysowania i pisania oraz wyszukania w książce tematycznego wiersza. Pomocna może być również terapia książką. Krok po kroku zachęcamy dziecko do wypowiadania pojedynczych słów, pełnych zdań, aby mogło przejść do opowiadania obrazków. Z czasem może już radzić sobie ze streszczeniem całych stron przeczytanych samodzielnie lub z pomocą nauczyciela. Powoli treści czytanego utworu będą coraz łatwiejsze do zrozumienia.

Zanim przystąpi się do przedstawienia dzieciom zadań, nowe i trudne słowa znajdujące się w tekście należy tłumaczyć na prosty, zrozumiały dla dziecka język.

Dzieciom mającym trudności z czytaniem można zaproponować samodzielne, głośne " wesołe czytanie" tekstów literackich. Powinny się tym tekstem bawić, a bibliotekarz, tak prowadzić zajęcia, aby mógł rozeznać się w symptomach ich trudności. Tego typu zajęcia mogą przyczyniać się do doskonalenia analizy i syntezy słuchowej u dzieci z zaburzeniami percepcji słuchowej. Dlatego wyselekcjonowane teksty powinny być krótkie, łatwe, rytmiczne, takie które zachęcają dziecko do ćwiczeń dźwiękonaśladowczych, wyodrębniania sylab w słowach, tworzenia wyrazów z sylab itp.

Ten typ zajęć prowadzonych w bibliotece daje wymierne efekty. Dziecko, które ma różne problemy z uczeniem się jest z jednej strony traktowane jako pełnoprawny czytelnik a z drugiej - poświęca mu się o wiele więcej czasu i uwagi pomagając mu realizować się w ramach jego możliwości intelektualnych.

Bibliotekarz jest w tym przypadku postrzegany jako współtwórca ogólnoszkolnego procesu wspomagania rozwoju uczniów.

Referat wygłoszony na konferencji "Diagnostyczna i terapeutyczna funkcja biblioteki szkolnej", Wrocław, 25-26 września 2003

powrót