Mgr Tomasz Kruszewski
Uniwersytet Mikołaja Kopernika
Katedra Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej

Problem zażywania środków odurzających wśród uczniów polskich szkół wzmógł się znacznie w ostatnim piętnastoleciu. Szeroki dostęp do substancji uzależniających i rosnący wpływ tzw. pop-mediów na propagowanie życia łatwego i przyjemnego, przyczynia się do ograniczania ról rodziny oraz szkoły w kształtowaniu prawidłowej osobowości nastolatków. Wynikająca z tego konieczność zmiany obrazu instytucji wychowujących, stwarza naturalne podłoże do poszukiwań nowych, a zarazem skutecznych form pracy z dziećmi i młodzieżą. Jedną z nich jest stosowanie ukierunkowanego czytelnictwa. Jest ono zalecane i praktykowane od kilkudziesięciu lat w krajach zachodnich, w ramach terapii osób uzależnionych, ale również w działalności profilaktycznej z uczniami. W tym zakresie biblioterapia, od pewnego czasu rozwija się również w Polsce. Wśród użytecznych w zajęciach publikacji wyróżnić można książki w tradycyjnej formie, tak z literatury pięknej, jak też poradniki, vademeca. Oprócz nich coraz częściej wprowadza się do zajęć alternatywne materiały czytelnicze, m.in. książki mówione, filmy czy prezentacje multimedialne. Skuteczność programów biblioterapeutycznych potwierdziły badania prowadzone głównie zagranicą, a w skromnej mierze również w Polsce. Niestety ograniczone w naszym kraju kształcenie biblioterapeutów, sprowadzające się do zaledwie kilku ośrodków, powoduje często że nauczyciele nie inicjują zajęć biblioterapeutyczych w ogóle lub prowadzą je w sposób daleki od założeń metodycznych i metodologicznych. Trzeba bowiem pamiętać, że wszelka źle prowadzona terapia, przynieść może większe szkody niż nie podejmowanie żadnych działań. Głosem w dyskusji nad ujednoliceniem założeń metodycznych jest właśnie niniejszy tekst. Podzielono go na trzy części. Pierwszą, poruszającą problematykę stosowania biblioterapii w profilaktyce wśród młodzieży szkolnej. Drugą, omawiającą niektóre elementy rehabilitacji uzależnionych, w których dostrzec można znaczny udział pracy z książką. Trzecią, skrótowo relacjonującą raport badań wśród młodzieży nadużywającej środki toksyczne.

Jednym z podstawowych narzędzi zapobiegania narkomanii oraz terapii osób nią dotkniętych jest książka. Jak spróbuję wykazać w dalszej części referatu, zależnie od przeznaczenia może ona służyć kształceniu intelektualnemu, duchowemu, a także rozrywce narkomanów. Zbliżone cele w znacznej mierze wyznacza więc sobie profilaktyka i leczenie uzależnienia. Nie można jednak zapominać, że efektywność ukierunkowanego czytelnictwa zależy także od właściwie dobranej metodyki oddziaływania biblioterapeutycznego.

Biblioterapia w środowisku osób zagrożonych uzależnieniem może znaleźć zastosowanie w kilku następujących po sobie okresach, uwarunkowanych bieżącym wpływem środków toksycznych na poszczególne osoby:

• Pierwszy, to czynności związane z profilaktyką wśród młodzieży bezpośrednio narażonej na toksykomanię.
• Drugi, to oddziaływanie na praktykujących narkomanów mające na celu skłonienie ich do podjęcia leczenia odwykowego.
• Trzecim aspektem jest rola literatury w terapii odwykowej wśród narkomanów.
• Wreszcie ukierunkowane czytelnictwo w pomocy osobom starającym się utrzymać trzeźwość (jak bowiem wiemy choroba uzależnieniowa pozostaje z człowiekiem do końca jego życia).

Materiały czytelnicze w profilaktyce

W ramach działalności profilaktycznej podstawowym narzędziem są materiały samopomocowe (ang. self-help books). Należy jednak zaznaczyć, że poradniki, informatory i wszelkie podobne publikacje dotyczące uzależnienia z założenia służą nie tylko młodzieży z potencjalnych grup ryzyka, ale i ich rodzinom, nauczycielom, wychowawcom oraz wszystkim osobom, stykającym się narkomanią. Wśród materiałów edukacyjnych ważne miejsce zajmują filmy dydaktyczne z zakresu problematyki uzależnie­ń. W Polsce serię takich dokumentów wydało Wydawnictwo Naukowe PWN. Na wspomnienie zasługują tu takie pozycje jak: Marihuana a orga­nizm człowieka, Jak leki i narkotyki wpływają na nasz organizm, Kokaina i amfetamina a organizm człowieka, Epitafium dla narkomana, Palenie tytoniu a fizjologia człowieka. Możliwość ujrzenia zdjęć zniszczonych ludzkich organów, pod wpływem substancji toksycznych, pozwala młodzieży na refleksję i lepsze zrozumienie faktycznego zakresu wyrządzanych szkód. W utrwaleniu wiadomości pomagają załączane broszury z propozycjami wykorzystania programów podczas szkolnych zajęć. Materiały te zawierają słowniczek podstawowych pojęć, streszczenie filmu i proponowane tematy do dyskusji. Pomagają one także w stwierdzeniu poziomu własnego uzależnienia, ponieważ ukazują charakterystyczne cechy zachowania organizmu w różnych stadiach uzależnienia. Ta samoocena własnego stanu w najlepszy sposób może skłonić ucznia zagrożonego uzależnieniem, względnie wykazującego już oznaki uzależnienia, do podjęcia odpowiednich środków zapobiegawczych.

W stwierdzeniu poziomu własnego uzależnienia często pomagają właśnie pokazy filmowe. Makiety, animacje w zestawieniu z wkładką metodyczną ukazują charakterystyczne cechy zachowania organizmu w różnych stadiach choroby. Ta samoocena w najlepszy sposób może skłonić zagrożonego uzależnieniem czy już uzależnionego do podjęcia odpowiednich środków zapobiegawczych lub leczniczych. Dlatego multimedialne propozycje zapoznają czytelników z wachlarzem oferty pomocowej.

Z innych programów edukacyjnych warto zwrócić uwagę na zestaw nagrań video i scenariuszy do prowadzenia zajęć profilaktycznych pt. Opiekun. O dawaniu i braniu. Powyższy film oprócz przedstawienia problemu zażywania narkotyków pokazuje postawy przejawiające styl życia wolny od uzależniania się. Jest to bardzo ważne, jeżeli wzięte zostaną pod uwagę trudności, z jakimi borykają się wychowawcy, często daremnie poszukujący i wskazujący atrakcyjnych form aktywności skierowanych do ich podopiecznych.

Profilaktyce uzależnień poświęcone są również książki, czasopisma, biuletyny, broszury i inne pomoce dydaktyczne wydawane przez cały szereg instytucji oraz organizacji pozarządowych, działających na polu przeciwdziałania uzależnieniom. Dla ułatwienia poszukiwań pozycji przydatnych w pracy wychowawczej nauczyciela wymienić można kilka najważniejszych, jak Pełnomocnika Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej do Spraw Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, Instytut Psychologii Zdrowia i Trzeźwości, Instytut Psychiatrii i Neurologii (tutaj: Pracownię Oświaty Zdrowotnej Zakładu Badań nad Alkoholizmem i Toksykomaniami), Fundację im. Stefana Batorego (tutaj: Komisję Edukacji w Dziedzinie Alkoholizmu i Innych Uzależnień), Państwową Agencję Rozwiązywania Problemów Alkoholowych i Towarzystwo Rodziców Dzieci Uzależnionych "Powrót z U".

Literatura w terapiach odwykowych

Treści zawarte w dalszej części opracowano z myślą o pomocy młodzieży już uzależnionej. Ponieważ jednak granica pomiędzy używaniem, nadużywaniem i uzależnieniem od substancji toksycznych w wielu wypadkach jest płynna, zastosowanie poszczególnych form działań diagnostycznych oraz terapeutycznych, w najwyższym stopniu jest zalecane w ramach pracy wychowawczej i pedagogicznej w masowych szkołach. Argumentem za tym przemawiającym staje się sama rzeczywistość, zwłaszcza małych miejscowości i wsi, w których brakuje profesjonalnej oferty pomocy skierowanej do dzieci i ich rodziców. Nie zawsze, bowiem (a może rzadko kiedy), przekazanie sprawy do sądu rodzinnego, z zamysłem skierowania ucznia na przymusowe leczenie w ośrodku całodobowym okazuje się dobrym rozwiązaniem. Moje własne doświadczenia, polegające na żmudnych poszukiwaniach odpowiednich placówek, pokazują że wysoki odsetek skierowanej młodzieży, zgodnie z zaleceniami rodzinnych ośrodków diagnostyczno-konsultacyjnych przy sądach rejonowych, nie potrafi utrzymać wstrzemięźliwości przez dłuższy czas. Wynikające z tego ucieczki z ośrodków rehabilitacyjnych rozpoczynają cały kołowrót tragedii rodzinnych, z którego z biegiem czasu coraz trudniej się wyzwolić. Stąd konieczne jest zawsze dokładne przeanalizowanie przez kadrę pedagogiczną wspólnie z rodzicami rokowań związanych z leczeniem zamkniętym. Pochopne skreślanie problemowych uczniów z ewidencji szkoły nie jest żadnym rozwiązaniem.

W Polsce jest wydawanych kilka czasopism poświęconych problemom uzależnienia. Z uwagi na to, że ich adresatami są przede wszystkim osoby związane z problemem alkoholizmu, kwestia narkomanii traktowana w nich jest w mniejszym zakresie. Niemniej także narkomanii i pomagający im wychowawcy mogą podczas leczenia oraz później w czasie utrzymywania wstrzemięźliwości wiele czerpać z monotematycznych periodyków: Problemy Alkoholizmu, Świat Problemów, Trzeźwymi Bądźcie, Alkoholizm i Narkomania i częściowo poruszających problematykę uzależnień: Wychowania Na Co Dzień, Niebieskiej Linii. Problemów Opiekuńczo-Wychowawczych.

Udział materiałów czytelniczych we właściwych terapiach odwykowych ludzi uzależnionych od narkotyków jest również ogromny. Przykładowo, w najczęściej stosowanym w rehabilitacji Programem Dwunastu Kroków chorzy zapoznają się z literaturą samopomocową dotyczącą ich stanu oraz sposobu zdrowienia. Również dzięki zalecanemu przez terapeutów czytaniu biografii innych uzależnionych, spostrzegają oraz analizują własne mechanizmy obronne uniemożliwiające im pokonywanie choroby.

O znacznej roli książki można także mówić przy realizacji innego modelu leczenia uzależnionych, tzw. treningu zachowań konstruktywnych. Dużą wagę kładzie on na strategie radzenia sobie z problemami psychicznymi poprzez modyfikacje własnego stylu życia, czyli krótko mówiąc dziennego rozkładu zajęć. W sytuacji, kiedy uzależniony przed przystąpieniem do leczenia nie wykonywał przyjemnych zajęć, spełniając w większości nielubiane obowiązki, to mógł odczuwać osamotnienie, stan depresji, które w dalszej kolejności skłaniały go do zażycia środka narkotycznego. W czasie leczenia odwykowego brak tego środka, w połączeniu z niedostateczną ilością przyjemnych zajęć, stwarzać może nudę i pustkę. Dlatego w ramach sesji terapeutycznych każdy pacjent musi opracować własną listę tzw. przyjemnych zajęć. Intelektualnie i duchowo rozwojowe znaczenie książek oraz alternatywnych materiałów czytelniczych stwarza tutaj podłoże "pozytywnego uzależnienia", a także możliwości zwiększania kontroli nad własnymi emocjami i zachowaniem.

Trudno natomiast mówić o najlepszym typie literatury czytanej dla zaspokojenia potrzeb estetycznych, intelektualnych czy też dla relaksu. Na przykład osoby leczące się w Ośrodku Rehabilitacji Narkomanów w Toruniu, dzięki udostępnianiu książek przez Ośrodek Czytelnictwa Chorych i Niepełnosprawnych w Książnicy Kopernikańskiej wypożyczają bardzo różne pozycje. Są wśród nich książki M. Bułhakowa, U. Eco, W. Faulknera, W. Whartona, K. Vonneguta, G. Orwella, I. Singera, W. Łysiaka, ale także Z. Herberta, H. Poświatowskiej, J. Szczepańskiego czy W. Tatarkiewicza.

Kilka słów teraz o sposobach walki z konfliktowymi sytuacjami. Bardzo istotne są tu treningi edukacyjne nowych zachowań, wiedza na temat uzależnienia, możliwości zdrowienia oraz konieczności akceptacji własnych, "trzeźwych" potrzeb. I tutaj, również cennym narzędziem terapeutycznym są książki, względnie alternatywne materiały czytelnicze. Ponieważ zdecydowana większość osób uzależnionych jest bardzo młoda, nie jest w stanie zdobyć kwalifikacji, potrzebnych do właściwego funkcjonowania w środowisku społecznym. Kilkuletni okres zażywania szeroko pojmowanych środków narkotycznych, w decydującej mierze przyczynia się do nie uzyskania nawet minimalnego wykształcenia. Dlatego często podręcznik szkolny, literatura zalecana z języka polskiego stają się jedynym obok wsparcia kogoś z zespołu terapeutycznego czy lepiej wykształconego uzależnionego, sposobem dokształcenia. Mimo że zapewnienie obowiązku szkolnego spoczywa na ustanowionych opiekunach małoletniego, praktyka pokazuje, że z jego wypełnianiem bywa bardzo różnie. Szczególne znaczenie samokształcenie nabiera w czasie przebywania na oddziałach całodobowych, ale też w okresie późniejszym. Warstwa edukacyjna słowa pisanego ma również sens w najwcześniejszych etapach leczenia, począwszy od wypisania historii choroby, poprzez zapisane zadania do zrealizowania na następny seans, wypisywanie dzienniczków uczuć, a skończywszy na udziale w grupie edukacyjnej. Dzięki nim uzależniony zapoznaje się z własną chorobą, jej przebiegiem, towarzyszącymi objawami, mechanizmami uzależnienia, historiami innych chorych. Sporządzanie notatek ze spotkań grup edukacyjnych pozwala narkomanowi także na naukę głośnego wyrażania swoich spostrzeżeń, myśli, zwykłego wysławiania się podczas zdawanych terapeucie relacji z postępów zdrowienia. Literatura piękna dzięki analizie zachowań książkowych bohaterów daje też bezsprzecznie możliwość wglądu do samego siebie i doświadczanie własnych emocji. Ponowne kształcenie tej umiejętności staję się jednym z podstawowych warunków zwalczania choroby uzależnieniowej.

Czytelnictwo i biblioterapia narkomanów - badania własne

Interesujące, pod kątem pracy terapeutycznej z młodzieżą szkolną, badania nad udziałem literatury w życiu osób uzależnionych i rolą materiałów czytelniczych w rehabilitacji narkomanów przeprowadziłem w szkole podstawowej i gimnazjum przy Pogotowiu Opiekuńczym w Toruniu. Dokonałem ich w dwóch etapach. Pierwszym - wstępnym, z użyciem jako narzędzia krótkiej ankiety czytelniczej. Drugim - głównym, skupiającym się na obserwacjach przebywających w ośrodku osób oraz rozmowach biblioterapeutycznych, częściowo bazujących na założeniach krótkoterminowej indywidualnej terapii analitycznej. Na tematykę rozmów przede wszystkim miały wpływ wyniki sondażu, który miał określić między innymi kręgi zainteresowań czytelniczych badanych, a także ich doświadczenia czytelnicze. Ostatni badany element miał zostać wykorzystany w podczas stosowanej terapii retrospekcyjnej.

Wstępny sondaż składał się z dwóch pytań socjometrycznych, dotyczących wieku oraz aktualnego wykształcenia i czterech pytań otwartych, związanych z zagadnieniami dotyczącymi czytelnictwa. W grupie badawczej do czynienia miałem z młodzieżą uzależnioną przeważnie od substancji wziewnych. Krótko przedstawiając problematykę tego rodzaju uzleżnienia należy wspomnieć, że inhalantomania polega na wdychaniu, wąchaniu lotnych substancji chemicznych. Obecnie najczęściej wdychanymi w Polsce środkami są takie syntetyki, jak trójchlorek etylu (tri), butapren, terpentyna, benzen, toluen, lakiery, terpentyna, nafta, rozpuszczalniki farb, autovidol, aerozole, werniks, nitro, siluks, aceton, eter, octany, wywabiacze plam, zmywacze do paznokci, heksan, glikole itp. Generalizując powyższy wykaz można powiedzieć, że młodzież zdolna jest do zażywania praktycznie wszystkich środków o intensywnym zapachu, dostępnych w sklepach drogeryjnych, przemysłowych, malarskich.

W środowisku Pogotowia Opiekuńczego w Toruniu zażywanie rozpuszczalników i klejów praktykowane było przez jego wychowanków przed umieszczeniem w placówce, jak też podczas pobytu w niej. Być może z tego powodu, ich uzależnienie kadra pedagogiczno-psychologiczna traktowała jako rzecz drugoplanową, odłożoną do pracy w późniejszym - nieokreślonym bliżej - czasie. O wyborze konkretnej grupy badawczej zadecydowały opinie pracowników poradni pedagogiczno-psychologicznych, szpitali psychiatrycznych, uznających poszczególnych wychowanków za uzależnionych.

Badana grupa liczyła sześciu wychowanków Pogotowia Opiekuńczego (czterech chłopców i dwójkę dziewcząt). Średnia wieku wyniosła 16 lat, a przedział wiekowy zawierał się między 14 i 17 rokiem życia. Spośród nich tylko jeden chłopiec rozpoczął naukę w zasadniczej szkole zawodowej, pozostali zaś badani uczęszczali do szkoły podstawowej (w tym miejscu muszę dodać, iż wszyscy wychowankowie mieli stwierdzoną normę intelektualną, a niekiedy kilkuletnie opóźnienia szkolne spowodowane były wyłącznie czynnikiem społecznym: patologią w środowisku rodzinnym, rówieśniczym, bezradnością rodzicielską, kontaktem z substancjami uzależniającymi itp.). Dlatego poza pierwszymi dwoma pytaniami socjometrycznymi, wszystkie pozostałe z ankiety przyniosły badanym niebywałe kłopoty. Między innymi z tego powodu zmuszony byłem uwzględniać w odpowiedziach sondażowych oprócz podawanych przez młodzież pozycji książkowych, także czasopisma i filmy.

Na pytanie dotyczące kontaktu respondenta z literaturą przed okresem zażywania środków toksycznych nikt nie odpowiedział, że czytał książki wybrane samodzielnie, dla własnej przyjemności. Jedynie jeden chłopiec napisał, że czytał książki o wojnie, miłości i kłamstwie. Zaobserwowałem jednak u niego niezwykle słabą umiejętność czytania, zwłaszcza ze zrozumieniem, dlatego ową deklarację raczej uznać należy za wątpliwą. Dwie inne osoby stwierdziły, iż czytały lektury szkolne, między innymi W pustyni i w puszczy, Dzieci z Bullerbyn, Słoń Trombalski. Wszyscy ankietowani mieli z kolei kontakt z literaturą pod postacią filmu, aczkolwiek w wymienionych obrazach dominowały nie pozycje filmowe oparte na literackiej klasyce, lecz kino zdecydowanie komercyjne. Były to przede wszystkim filmy akcji, melodramaty, horrory itp. Jedna dziewczynka zadeklarowała oglądanie ekranizacji książki Pamiętnik narkomanki.

Na pytanie dotyczące zmiany upodobań czytelniczych w okresie uzależnienia, dwie osoby odpowiedziały, że nie miały żadnego kontaktu z literaturą, czy to pod postacią książkową czy filmową. Trzy dalsze osoby ograniczyły się do telewizji i ewentualnie młodzieżowych czasopism Brawo, Popcorn, gdzie zainteresowały się obrazkowymi historyjkami dotyczącymi przeżyć miłosnych ich rówieśników. Jedna respondentka rozpoczęła w okresie uzależnienia poszukiwanie pozycji dotyczących narkomanów, ponieważ interesowało ją, jak wygląda życie innych, podobnych jej osób. Na podstawie analizy ich postępowania sprawdzała, czy sama jest narkomanką. Mamy to więc do czynienia z nieświadomą działalnością autoterapeutyczną.

Moje pytanie o aktualną rolę książki w życiu badanych, spotkało się z trzema rodzajami odpowiedzi. Dwie osoby oglądały filmy o narkomanach i naśladowały ich zachowania. W wypowiedzi jednego z nich padło nawet zdanie: "podobało mi się, jak brali narkotyki". Dalsza dwójka ankietowanych otwarcie głosiła, iż potrzebuje pomocy, że zaprzestałaby brania, gdyby ktoś im powiedział, w jaki sposób to uczynić. Jak twierdzili, gdyby podsunięto im jakieś odpowiednie książki, to na pewno i one pomogłyby w wyjściu z nałogu. Ostatnia dwójka miała już kontakt z terapeutycznymi lekturami, jak na przykład Pamiętnik narkomanki i stwierdziła, że dzięki książce na jakiś czas zaprzestała zażywania substancji toksycznych. Dzięki pamiętnikowym pozycjom o narkomanii osoby te zrozumiały, że "bycie narkomanką nie ma i nie będzie miało żadnego sensu". W tym miejscu warte byłoby przytoczenie relacji nauczycielki języka polskiego w szkole, do której uczęszczali wychowankowie Pogotowia Opiekuńczego Na podstawie rozmowy dowiedziałem się, że przerabianie lektur polega na głośnym czytaniu ich fragmentów przez nauczycielkę lub poszczególnych uczniów, podczas lekcji języka polskiego. Mimo iż na miejscu znajdowała się duża biblioteka szkolna, jej zasoby nie były udostępniane uczniom, gdyż niszczyli książki, często nie zwracali ich po wypożyczeniu, a poza tym prawie wcale nie umieli czytać(!) - jak stwierdziła polonistka. Tę dość krytyczną opinię, dotyczącą poziomu ukulturalnienia młodzieży placówkowej, mogę w pewnym zakresie również potwierdzić, dzięki moim obserwacjom. Niejednokrotnie byłem świadkiem bezmyślnych ataków niszczenia wszystkiego co było w zasięgu wychowanków, nie pomijając palonych bądź wyrzucanych przez okno podręczników lub szkolnych zeszytów. Niestety nie spotykało się to zazwyczaj z zdecydowanymi reakcjami wychowawców, którzy raczej skłonni byli wydać nowe artykuły z magazynu, niż sprawiać sobie kłopotliwe obowiązki pedagogiczne w perspektywie rychło kończonego dyżuru w pracy. Ta beztroska polityka socjalizacyjna ośrodka, przynosiła jednak niebywałe koszty utrzymania i w czasie moich badań sięgały one około 4.500 złotych miesięcznie, wydawanych na jednego wychowanka!

Dość duże kłopoty sprawiło badanym ostatnie pytanie sondażu, skupiające się na podaniu przyczyn sięgania po lekturę. Notabene wcześniejsze odpowiedzi w znacznym stopniu już wykazały, że tak naprawdę czytelnictwo w Pogotowiu Opiekuńczym nie istnieje. Najczęstszymi jednak podanymi impulsami czytania były: "dla dokształcania (informacji)", "z ciekawości", "z obowiązku", "dla zmiany samopoczucia (ze smutku, ze szczęścia)", "z nudy", "dla relaksu".

Po analizie wyników sondaży wstępnych dopracowano metodykę modelu rozmów w ramach terapii indywidualnej, zamierzonych w dalszej części programu badawczego. Pierwotne założenia wyznaczono przed przystąpieniem do badań w Pogotowiu Opiekuńczym w Toruniu, na podstawie doświadczeń uzyskanych w toku prowadzonych przeze mnie zajęć z innymi grupami narkomanów, między innymi przebywającymi w Ośrodku Rehabilitacji Narkomanów przy Wojewódzkim Ośrodku Lecznictwa Psychiatrycznego w Toruniu. Założeniem programu było, że miał on być modyfikowany dla każdego uzależnionego osobno, w zależności od rezultatów pisemnej ankiety oraz postępów terapeutycznych. Ponieważ seanse trwać miały do 2 godzin, całości podejmowanej tematyki nie sposób było omówić podczas jednego spotkania. Dlatego spotkania z każdym uzależnionym odbywać się miały kilkakrotnie, zazwyczaj raz w tygodniu. Cały cykl trwać powinien przeciętnie około 30 - 45 dni. Schemat każdej rozmowy oscylował wokół jednego z czterech bloków tematycznych. Pierwszy, zdecydowanie o zabarwieniu terapii retrospekcyjnej, dotyczył inicjacji czytelniczych, pierwszych bohaterów literackich. Drugi, ściśle nawiązujący do wcześniejszego, analizował obecność fascynacji czytelniczych z wczesnego dzieciństwa. Trzecia grupa podejmowanych zagadnień, miała na celu doszukanie się wpływów literatury na własne zdrowienie, możliwości zaczerpnięcia cech charakteru postaci literackich oraz ich postępowania i ewentualnych braków to uniemożliwiających. Ostatnie zagadnienia skupiały się na określeniu idealnego typu literatury w procesie zdrowienia. Sama idea tych rozmów poza warstwą informacyjną na potrzeby badań, miała mieć też drugą: terapeutyczną, opierającą się na dwóch elementach. Pierwszym - retrospekcyjnym, próbujących odnaleźć za pomocą książki najwspanialsze chwile w życiu. Przypomnienie atrakcyjności wcześniejszy lat miało mieć charakter porównawczy w zestawieniu z okresem zażywania środków toksycznych i jednocześnie motywacją do ciągłego podążania w kierunku zdrowienia. Zważywszy na bardzo młody wiek badanych realizacja tego postulatu była z samego założenia niezwykle trudna, jednak wszelkie techniki konfrontacji dla osób uzależnionych, zdaniem autora jest jednym z ważniejszych elementów pomocy psychologicznej w procesie zdrowienia z nałogu. Drugim elementem terapeutycznej warstwy przeprowadzanych rozmów miało być zmierzanie do określenia wzoru osobowego u każdego narkomana. Ideał ten również miał być zaczerpnięty z literatury. Porównywanie własnych cech charakterologicznych z ulubioną postacią książkową, miało na celu lepsze poznanie własnej osobowości i wyznaczenie kroków pomagających i utrudniających zbliżenie się do tego wzoru. Same pytania miały taki schemat, że odpowiedzi na nie układały się jednocześnie w pewnego rodzaju życiorys czytelnictwa oraz uzależnienia poszczególnych rozmówców.

Zgodnie z obawami, rozmowy przyniosły jednak niezwykle mało ważnych informacji, zarówno ze względu na nikłą przejrzystość wypowiedzi badanych, jak i ich negatywne nastawienie dla wszelkich ponadobowiązkowych zajęć w placówce. Niewielka świadomość wychowanków Pogotowia Opiekuńczego w Toruniu, dotycząca konsekwencji dalszego zażywania substancji toksycznych spowodowała, że propozycje terapii spotykały się raczej z małym zainteresowaniem. Generalnie nikt z rozmówców nie zdawał sobie sprawy z destrukcyjnego oddziaływania narkotyku na organizm ludzki. O tym, że nie sięgano jeszcze po środki dożylne, nie decydowały strach czy świadomość, lecz w pełni zaspokajające działanie klejów i rozpuszczalników. Zainteresowanie książką w warstwie edukacyjnej, relaksacyjnej lub terapeutycznej było bardzo niskie u wszystkich badanych wychowanków. Zaledwie pojedyncze dzieci spośród wszystkich przebywających w ośrodku wskazywały, że czasami lektura wzbudza ich zainteresowanie. Oddziaływania poprzez literaturę, są więc konieczne, jednakże na pierwszy plan wysuwa się wymóg ciągłego niwelowania zaległości szkolnych. Dopiero w dalszym etapie można mówić o używaniu książki do zabaw, zajęć dramowych, parateatralnych. Biblioterapia musi zatem mieć przede wszystkim charakter dydaktyczny, wyrównujący i nawiązujący do wiedzy przekazywanej w szkole podstawowej. O leczeniu w ośrodkach rehabilitacyjnych dla narkomanów, szpitalach psychiatrycznych, gdzie terapie bazują na odpowiednim rozwoju intelektualnym, nie może być więc mowy.

Z przedstawionych wyników badań wynika jeden podstawowy wniosek. Nie istnieją idealne konspekty grupowych zajęć biblioterapeutycznych, nawet w zbliżonych, pod względem wiodącej dysfunkcji, środowiskach. O ile wskazane jest określenie metodyki postępowania na seansach, o tyle dobór konkretnych treści do opracowania w grupie uzależnionych, poprzedzony musi być indywidualnymi spotkaniami i gruntowną diagnozą pedagogiczną. Wstępne poznanie fascynacji, deficytów czytelniczych u każdej z osób daje możliwości wyboru maksymalnie spójnej grupy, czy to na zasadzie podobieństw czy przeciwności - zależnie od celu terapeutycznego danej grupy. Inne czynniki decydować zatem muszą o doborze do grupy o zabarwieniu terapią retrospekcyjną, inne dla grup o charakterze edukacyjnym, jeszcze inne przy poszukiwaniach wzorów osobowych, na przykład w ramach psychoterapii wglądowej, emocjonalnej. Z punktu widzenia badawczego wyniki biblioterapii w Pogotowiu Opiekuńczym w Toruniu są trudne do oszacowania w krótkim okresie czasu. Fakt dalszego pobytu uczestników programu w ośrodkach psychiatrycznych lub specjalistycznych instytucjach terapeutycznych nie może przesądzać o jego przypisaniu w poczet zasług biblioterapii. Być może, jej elementy miały znaczenie dla poszczególnych osób w późniejszej pracy nad sobą. Z pewnością jednak nie u wszystkich. Brak poparcia terapii właściwym wsparciem socjalnym nie rokuje najlepiej dla wychowanków placówki. Większość z nich musi bowiem po osiągnięciu pełnoletności wrócić do patologicznego środowiska rodzinnego i rówieśniczego, przez które zostali oni umieszczeni w Pogotowiu Opiekuńczym.

Proponowana literatura

1. Cekiera Czesław, Psychoprofilaktyka uzależnień oraz terapia i resocjali­zacja osób uzależnionych, Lublin 1993.
2. Cox W. Miles, Osobowość nałogowa. Encyklopedia wiedzy o uzależnieniach, Warszawa 1995.
3. Dodziuk Anna, Kamecki Włodzimierz, Wyjść z matni. Proste rozmowy o zgubnym nałogu, Warszawa 1994.
4. Gorski Terence, Miller Merlene, Jak wytrwać w trzeźwości. Poradnik zapobiegania nawrotom choroby, Warszawa 1991.
5. Gossop Michael, Narkomania. Mity i rzeczywistość, Warszawa 1993.
6. Hostetler Jep, Dopóki nie jest za późno. Poradnik dla rodziców, Katowice 1995.
7. Maxwell Ruth, Dzieci, alkohol, narkotyki, Gdańsk 1994.
8. Monti Peter, Abrams David, Kadden Ronald, Cooney Ned, Psychologiczna terapia uzależnienia od alkoholu. Przewodnik do treningu konstruktywnych zachowań, Warszawa 1994.
9. Monti Peter, Abrams David, Kadden Ronald, Cooney Ned, Psychologiczna terapia uzależnienia od alkoholu. Przewodnik do treningu konstruktywnych zachowań, Warszawa 1994.
10. Robson Philip, Narkotyki, Kraków 1997.

Referat wygłoszony na konferencji "Diagnostyczna i terapeutyczna funkcja biblioteki szkolnej", Wrocław, 25-26 września 2003

Powrót