Bożena Ratajczak-Olszewska
Kierownik Wydziału Promocji Biblioteki
Pedagogiczna Biblioteka Wojewódzka w Opolu

Biblioteki, podobnie jak inne instytucje oświatowe, a także kulturalne, wchodzą w skład tzw. systemu wychowania równoległego, którego zadaniem jest wspieranie działalności wychowawczej szkół. Biblioteka pedagogiczna, z racji funkcji statutowych jakie pełni, w sposób szczególny wspomaga realizację programów nauczania i wychowania, służy doskonaleniu zawodowemu nauczycieli, wspiera edukację informacyjną i kulturalną uczniów. Także w PBW w Opolu gromadzenie, właściwe opracowanie i udostępnianie zbiorów pomaga kadrze oświatowej korzystać z najnowszych źródeł wiedzy i informacji służących realizacji programu wychowawczego czy profilaktycznego szkoły. Aby ułatwić selekcję zbiorów opracowywane są na bieżąco zestawienia bibliograficzne, towarzyszące konferencjom metodycznym lub wystawom nowości, np. w roku ubiegłym do dyspozycji nauczycieli pozostawały bibliografie tematyczne opracowane przez Elżbietę Trojan "Wychowawca w dobie przemian edukacyjnych", "Wspomaganie rozwoju dzieci niepełnosprawnych", "Wychowanie seksualne i prorodzinne jako zadanie profilaktyczne". Myślę, że podobne usługi świadczone są we wszystkich bibliotekach pedagogicznych z pożytkiem dla użytkowników, dlatego chciałabym zwrócić uwagę na inne osiągnięcia naszej placówki, które wiążą się z zakresem działania Wydziału Promocji Biblioteki PBW w Opolu. Wydział rozpoczął pracę w końcu 1999 roku i podjął działalność propagandowo-promocyjną, dydaktyczną, instrukcyjno-metodyczną oraz badania czytelnicze. W szczególności specjalizujemy się w szeroko rozumianym kształceniu użytkowników informacji, zwłaszcza w zakresie edukacji czytelniczej i medialnej. Pedagogiczna Biblioteka Wojewódzka w Opolu poprzez działalność Wydziału Promocji Biblioteki pełni dla wielu nauczycieli i ich uczniów funkcję interdyscyplinarnej pracowni dydaktycznej, gdzie uczniowie mogą uczyć się jak samodzielnie zdobywać wiedzę, a nauczyciele i wychowawcy poznają możliwości zastosowania różnych źródeł informacji w procesie nauczania i wychowania. Program edukacji czytelniczej i medialnej, różnorodność form pracy pedagogicznej, zwłaszcza zespołowych i zbiorowych, realizowanych przez pracowników biblioteki w ciągu ostatnich czterech lat, pozwoliły nam zdobyć ciekawe doświadczenia, także w zakresie prezentowanej tematyki, możemy też jednoznacznie stwierdzić, że nasza biblioteka nie tylko wspomaga realizację programu wychowawczego w szkole, ale sama prowadzi działalność wychowawczą.

Szczególnym zainteresowaniem w naszych kontaktach ze środowiskiem oświatowym cieszą się oczywiście nauczyciele-bibliotekarze. W związku z koniecznością rozpoznania potrzeb tej kategorii odbiorców naszych usług prowadzimy badanie ankietowe stanu bibliotek szkolnych województwa opolskiego. Dotychczas opracowane są wyniki badań dla szkół podstawowych, w fazie końcowego opracowania znajdują się wyniki badań dla szkół gimnazjalnych. Jedno z pytań naszej ankiety dotyczyło właśnie udziału biblioteki w programie wychowawczym szkoły. Na 145 bibliotek szkół podstawowych 134 biblioteki (92,41%)^[1] deklarują udział w programie wychowawczym szkoły. Z badań ankietowych wynika, że plan pracy biblioteki jest dostosowywany do programu wychowawczego szkoły, niektórzy bibliotekarze piszą też o udziale w jego konstruowaniu. Przykładowe wypowiedzi z ankiet to : "bibliotekarz bierze udział w tworzeniu programu wychowawczego szkoły i jego ewaluacji", "bibliotekarz jest członkiem nauczycielskiego zespołu wychowawczego i bierze aktywny udział w jego pracach." Bibliotekarze określają swoją rolę w realizacji programu wychowawczego jako "doradczą" i "wspomagającą". Ich działania obejmują: gromadzenie i udostępnianie zbiorów, budowanie warsztatu informacyjnego z uwzględnieniem specyficznych potrzeb społeczności szkolnej, przygotowywanie materiałów ( bądź pomoc w ich wyborze) do lekcji wychowawczych i poszczególnych przedmiotów, organizowanie lub współorganizowanie imprez szkolnych ( apele, konkursy, spotkania z autorem, spektakle szkolne ), współpracę z samorządem szkolnym itp. Ponadto jeden bibliotekarz podał, iż uczestniczy w pracach zespołu wychowawczego szkoły. Z kolei na 42 ankietowane biblioteki gimnazjalne tylko 23 placówki odpowiedziały na pytanie dotyczące udziału biblioteki w programie wychowawczym szkoły. Biblioteki w 6 gimnazjach uczestniczą w jego tworzeniu, co jest prawdopodobnie równoznaczne z dostosowaniem planu pracy biblioteki szkolnej do programu wychowawczego szkoły. W 2 bibliotekach istnieje zespół wychowawczy. Praca kół bibliotecznych, wystawy, konkursy, imprezy czytelnicze, organizowane lub współorganizowane przez bibliotekarzy dla środowiska szkolnego czy społeczności lokalnej mają swoje walory wychowawcze , tym większe im bardziej w ich tworzenie jest zaangażowana młodzież. Oczywistym jest, że te działania muszą się wiązać z gromadzeniem zbiorów i budową odpowiedniego warsztatu informacyjnego. Kwestionariusz ankiety dla bibliotek szkół gimnazjalnych wzbogaciliśmy o pytanie dotyczące realizacji programów profilaktycznych szkoły. Jedna biblioteka brała udział w programie profilaktycznym "Przeciw agresji", nie podano jednak dokładniejszych informacji. Prawdopodobnie w żadnym gimnazjum nie powstał zespół ds. edukacji prozdrowotnej. Tylko 5 bibliotek współpracuje w realizacji programu wychowawczego z pedagogiem szkolnym i pielęgniarką, 10 z organizacjami i instytucjami prowadzącymi profilaktykę uzależnień i patologii (np. poradnie psychologiczno-pedagogiczne, Towarzystwo Rodzin i Przyjaciół Dzieci Uzależnionych w Opolu, zakłady opieki zdrowotnej, odpowiednie komórki władz lokalnych ). Zakres współpracy obejmuje: gromadzenie zbiorów i materiałów pomocniczych poświęconych profilaktyce uzależnień czy szerzej edukacji prozdrowotnej, pozyskiwanych np. w/w instytucjach zajmujących się tą tematyką,, budowanie warsztatu informacyjnego, np. 1 biblioteka tworzy kartotekę poświęconą patologiom, 1 współpracy z rodzicami, 1 zagrożeniom, 1 narkomanii, lekcje i prelekcje 2 biblioteki, np. przeprowadzane przez pracowników poradni psychologiczno-pedagogicznych, 1 biblioteka przygotowała Olimpiadę Promocji i Zdrowego Stylu Życia, 1 współorganizowała imprezy poświęcone zdrowiu.

Na pełne wnioski dotyczące udziału bibliotekarza szkolnego w realizacji programów wychowawczych i profilaktycznych przyjdzie pora po przebadaniu bibliotek szkół ponadgimnazjalnych, możemy jednak już dziś zauważyć, że są to głównie działania wspomagające, obejmujące:

• udostępnianie zbiorów , przygotowanie materiałów (w tym materiałów do lekcji bibliotecznych) bądź pomoc w ich doborze, wymiana doświadczeń,
• współorganizowanie konkursów, imprez czytelniczych , przygotowywanie wystaw.

Aby podkreślić wagę problematyki wychowawczej w działalności biblioteki szkolnej, a także wskazać bardziej aktywne możliwości działania na rzecz uczniów, nauczycieli, rodziców i środowiska lokalnego, pracownicy PBW w Opolu pod kierunkiem pani Wicedyrektor Mirosławy Grabowskiej, we współpracy z Opolskim Studium Oświaty Dorosłych "Andragog" przygotowali już w 2001 roku, po pierwszym etapie badań ankietowych, ofertę kursu dla nauczycieli bibliotekarzy "Wychowawcza rola biblioteki szkolnej" w ramach edycji Grantów Edukacyjnych Opolskiego Kuratora Oświaty. Program obejmował następujące zagadnienia:

1. Budowa i korzystanie z tradycyjnego i nowoczesnego warsztatu informacyjnego biblioteki, obejmującego problematykę wychowawczą w celu wykorzystania go we wspomaganiu rozwoju osobowego ucznia;
2. Biblioteka szkolna warsztatem pracy samokształceniowej ucznia i nauczyciela;
3. Zastosowanie technologii informatycznej i wykorzystanie nowoczesnych mediów w realizacji zadań wychowawczych biblioteki szkolnej;
4. Kształtowanie kultury czytelniczej ucznia;
5. Działalność wychowawcza bibliotekarza - kształtowanie właściwej postawy uczniów do otoczenia na bazie tekstów literackich (technika dialogu i dramy);
6. Problematyka wychowawcza w pracy biblioteki szkolnej ze szczególnym uwzględnieniem programu ścieżki międzyprzedmiotowej "Edukacja czytelnicza i medialna". Metoda projektów w pracy biblioteki szkolnej.

Kurs pierwotnie przewidziany był dla jednej, 25 osobowej grupy, duże zainteresowanie spowodowało utworzenie również drugiej 25 osobowej grupy. W ramach tego kursu uczestnicy poznali aktywne metody pracy z czytelnikiem, w tym metodę projektów. Scenariusze, które opracowane zostały w ramach zajęć, np. Rok patrona szkoły, Nie piję, nie palę, jestem zdrowy, Przeciw agresji, miały ułatwić bibliotekarzowi pełnienie funkcji inspiratora i koordynatora m. in. programów wychowawczych lub profilaktycznych szkoły. Elementy tego kursu znajdują się obecnie w nowej bibliotecznej ofercie szkoleniowej dla bibliotekarzy szkolnych na rok szkolny 2003/2004.

Pracownicy Wydziału Promocji wspierają swoją wiedzą i doświadczeniem nauczycieli realizujących ścieżkę edukacja prozdrowotna na wszystkich poziomach nauczania. Początkiem zintensyfikowanej współpracy w tym zakresie stała się w 2002 roku wystawa biblioteczna Zdrowie to nie wszystko, ale wszystko jest niczym bez zdrowia, opracowana przez panią Małgorzatę Potępę. Wystawa, adresowana do uczniów i nauczycieli wszystkich typów szkół, obejmowała materiał ikonograficzny, literaturę, środki audiowizualne poświęcone:

1. Zdrowiu jako pojęciu
2. Promocji zdrowia
3. Edukacji prozdrowotnej
4. Higienie osobistej i otoczenia
5. Higienie psychicznej
6. Żywności i żywieniu
7. Aktywności fizycznej
8. Substancjom szkodliwym i profilaktyce uzależnień
9. Bezpieczeństwu i pierwszej pomocy
10. Człowiekowi w środowisku
11. Stylowi życia

Osobno wydzielone zostały materiały z edukacji prozdrowotnej dla najmłodszych - przedszkolaków i uczniów klas I-III szkoły podstawowej oraz materiały metodyczne i szkoleniowe. Na wyraźne życzenie nauczycieli ekspozycja prezentowana była ponad rok w budynku PBW w Opolu. Edukacji prozdrowotnej i samej wystawie podporządkowana została w tym czasie nasza praca merytoryczna. Wystawę zwiedziło wraz z opiekunami ponad 800 uczniów, materiały wystawowe zostały wypożyczone m. in. do Publicznej Szkoły Podstawowej nr 1 w Dobrzeniu Wielkim, gdzie skorzystało z niej 450 uczniów i nauczycieli oraz do Miejskiego Ośrodka Kultury w Głubczycach, gdzie odwiedzali ją uczniowie, nauczyciele, a także inni mieszkańcy miasta.

Jedną z najpopularniejszych form usług edukacyjnych w naszej bibliotece a także tą, na którą jest największe zapotrzebowanie ze strony nauczycieli, są lekcje biblioteczne. Przykładowo w roku ubiegłym przeprowadziliśmy 299 godzin lekcji wspomagających realizację różnych ścieżek edukacyjnych w szkole. Lekcje towarzyszyły również wystawie prozdrowotnej, a zainteresowanie tą tematyką sprowokowało nas do zmiany sposobu szkolenia użytkowników w tym zakresie. W miejsce pojedynczych tematycznych lekcji bibliotecznych zaproponowaliśmy szkołom cykl szkoleń w okresie półrocznym czy też semestralnym. Nawiązaliśmy kontakt z Publicznym Gimnazjum nr 5 w Opolu i włączyliśmy się w realizację ich programu przeciwdziałania agresji w szkole w ramach realizowanych przez to gimnazjum zadań "Szkoły z klasą". W czteromiesięcznym cyklu przeprowadziliśmy lekcje biblioteczne w naszej placówce dla 21 klas gimnazjum i wszystkich nauczycieli, łącznie w zajęciach wzięło udział 498 osób. Lekcje miały za zadanie z jednej strony zaznajomić użytkowników z warsztatem informacyjnym i różnymi źródłami wiedzy, w tym audiowizualnymi i elektronicznymi na temat agresji, zapoznać z programami profilaktycznymi, ze szczególnym uwzględnieniem tych, które kształtują postawy prospołeczne i prozdrowotne, jak np. program "Trzy koła" autorstwa Barbary Wolniewicz-Grzelak^[2], z drugiej nauczyć asertywności jako kompetencji, które mogą służyć rozwojowi dziecka, kształtowaniu umiejętności porozumiewania się, rozwiązywaniu problemów, podejmowaniu trafnych decyzji, kształtowaniu właściwych postaw emocjonalnych, społecznych i moralnych. Tematyka spotkań, na którą bardzo żywo, a nawet żywiołowo reagowała młodzież gimnazjalna, prowokowała nieprzewidziane sytuacje wychowawcze, z którymi jako bibliotekarze specjalizujący się w prowadzeniu lekcji bibliotecznych dla użytkowników, nie mieliśmy dotychczas do czynienia. Obserwowaliśmy m. in. agresywne zachowania uczniów w stosunków do swoich wychowawców, co przynajmniej z pobieżnej obserwacji mogłoby wskazywać na jakieś problemy wychowawcze w klasie. Stawia to przed nami dodatkową konieczność pogłębiania swoich kompetencji zawodowych, ale także pełniejszego zrozumienia i współpracy ze strony opiekunów grup, którzy niejednokrotnie powinni, naszym zdaniem, kontynuować podejmowaną tematykę czy też rozwiązywać ujawnione podczas zajęć konflikty na lekcjach w szkole. Rozmowy na ten temat z odwiedzającymi nas nauczycielami były bardzo trudne. Myślę, że odwiedzający nas nauczyciele nie zawsze do końca uświadamiają sobie, że zarówno nauczanie, jak i wychowanie prowadzą nie tylko w budynku szkolnym, ale i poza nim, a wizyta w bibliotece pedagogicznej nie jest przypadkowa czy jednorazowa. Dla nas jako bibliotekarzy PBW w Opolu jest sprawą bardzo istotną, aby nasza praca pedagogiczna wpisywała naszą instytucję na stałą listę sojuszników szkół, a nie tylko zaspakajała indywidualne potrzeby, których lawina ujawniła się zwłaszcza w okresie awansu zawodowego nauczycieli.

Druga szkoła, która podjęła nasze wyzwanie organizacji cyklu spotkań to Publiczne Gimnazjum nr 1 w Opolu, realizujące program profilaktyki uzależnień w ramach starań o tytuł Szkoły promującej zdrowie. Tym razem, również ze względu na wielkość szkoły, zajęcia przygotowane przez pracownicę biblioteki w ramach programu zapobiegania paleniu papierosów wśród młodzieży odbywały się w pomieszczeniach gimnazjum. Uczniowie mogli zapoznać się z materiałami o tematyce prozdrowotnej zgromadzonymi na wystawie oraz uczestniczyć w zajęciach z edukacji antynikotynowej, opartych na Programie profilaktycznym dla młodzieży, nauczycieli i rodziców Spróbuję...^[3]. W ramach zajęć uczniowie poznawali różnorodne aspekty uzależnień: zdrowotne, psychologiczne, społeczne i finansowe. Ważnym elementem zajęć było uzmysłowienie uczniom jak wysokie są koszty uzależnienia od nikotyny. Ponadto promowany był zdrowy tryb życia oraz zachowania asertywne, pozwalające dokonywać świadomych wyborów w różnych sytuacjach, także tych związanych z nałogami. W szkoleniach tych wzięło udział 694 osób, a ich tematyka była kontynuowana przez szkolne koordynatorki programu profilaktyki antynikotynowej. Ukoronowaniem tegorocznych działań był Szkolny Dzień Promocji Zdrowia, przygotowany przez uczniów gimnazjum dla rodziców i środowiska lokalnego, w którym brała udział również nasza placówka. Podczas tego Dnia młodzież przygotowywała plakaty przestrzegające przed nałogiem nikotynowym. Działania podjęte w ramach programu profilaktyki antynikotynowej będą kontynuowane, a ich ewaluacja zostanie przeprowadzona po zakończeniu cyklu szkoleń w przyszłym roku. Możemy jednakże zauważyć, iż wielu uczniów gimnazjum pali papierosy lub przynajmniej ich próbowało, często uważając, że dodaje im to powagi, bo "tak robią dorośli". Nie wiedzą przy tym, jakie są skutki palenia, twierdzą, że rzetelne i naukowe informacje powstrzymałyby ich przed nałogiem. Tym większa waga wdrażania programów profilaktycznych, w których biblioteka pedagogiczna może być istotnym - obok nauczycieli, rodziców, pedagoga i pielęgniarki szkolnej - ogniwem szkolenia uczniów.

Wydział Promocji Biblioteki prowadzi również szkolenia dla specjalnej kategorii uczniów. Współpraca z Zespołem Szkół Specjalnych w Opolu trwa już cztery lata i obejmuje obecnie klasy V i VI, a więc okres doskonalenia umiejętności czytania i pisania. Na początku klasy piątej prowadzimy rozmowy w celu rozpoznania adresata naszych działań, zbieramy dane określające profil grupy: wiek, liczebność, zdolności i ograniczenia uczniów. Określamy potrzeby grupy w ramach programu Lekcji biblioteczny w szkole specjalnej Ireny Boreckiej^[4], który tylko w minimalnym stopniu realizowany jest w bibliotece szkolnej. Nasza praca z tą kategorią użytkowników skupia się głównie na wspomaganiu nauczyciela w nauce czytania, pisania i podstaw matematyki, przede wszystkim z wykorzystaniem multimedialnych programów edukacyjnych niedostępnych w szkole. Stosujemy różne aktywizujące metody pracy, także elementy biblioterapii, z wykorzystaniem materiałów alternatywnych dla książki (filmy, płyty, kasety, CD-ROMy, fotografie, reprodukcje, przezrocza, internet), zwłaszcza podczas lekcji tematycznych, które służą ugruntowaniu wiedzy zdobytej na innych lekcjach w szkole. Pozytywną stroną tych spotkań jest dla dzieci przełamywanie barier osobistych, rozwijanie kontaktów i kształcenie umiejętności pracy w grupie, a dla naszej instytucji postrzeganie jej jako biblioteki otwartej na potrzeby środowiska oświatowego. Muszę tutaj dodać, że jesteśmy jedyną biblioteką, która zgodziła się na stałą współpracę ze szkołą specjalną w ramach programu kształcenia użytkowników informacji.

Zadania, jakie realizujemy prowadząc zajęcia z edukacji czytelniczej i medialnej pozwalają nam w ogóle traktować klasę, nie tylko ze szkoły specjalnej, jako grupę biblioterapeutyczną, dlatego planujemy poszerzenie naszej wiedzy w tym zakresie. Jeden z pracowników biblioteki, w ramach swojego awansu zawodowego, będzie przez najbliższe trzy lata doskonalił swoje kompetencje zawodowe w zakresie biblioterapii. Planujemy również ujęcie tej tematyki w wewnętrznym doskonaleniu zawodowym pracowników PBW w Opolu.

Osobną kategorią użytkowników biblioteki o specjalnych potrzebach są u nas ostatnio czytelnicy niewidomi i słabo widzący. Od tego roku w PBW w Opolu członkowie Polskiego Związku Niewidomych mogą korzystać m. in. ze zbioru książek mówionych na kasetach magnetofonowych na specjalnych zasadach.

Wskazane kierunki działań w zakresie wspierania szkoły w realizacji programów wychowawczych i profilaktycznych będą kontynuowane i dopracowywane w następnych latach, zgodnie z sugestiami i oczekiwaniami nauczycieli. Na zakończenie chciałabym jeszcze raz wrócić do stwierdzenia, iż poprzez różne formy pracy pedagogicznej i promocyjnej sami prowadzimy działalność wychowawczą. Na przykład w tym roku sprowadziliśmy z Centrum Dziedzictwa Kulturowego Śląska w Katowicach wystawę "Zabytki regionu w Twoim obiektywie", której otwarcie połączone zostało z ogłoszeniem kolejnej edycji konkursu fotograficznego dla dzieci i młodzieży w ramach edukacji regionalnej. Z kolei Stowarzyszenie Centrum Polsko-Niemieckie w Krakowie udostępniło nam ekspozycję "Żydzi w Polsce. Swoi czy obcy?", przybliżająca historię Żydów na ziemiach polskich. Otwarciu wystawy towarzyszyło spotkanie metodyczne z dr Piotrem Trojańskim dotyczące trudnego, także wychowawczo, problemu współczesnego nauczania o Holocauście. W październiku planujemy otwarcie wystawy poświęconej czytelnictwu dzieci i młodzieży, poruszającej ponadto problematykę specyficznych trudności w nauce czytania i pisania, a więc pracę z dzieckiem trudnym oraz zagadnienie biblioterapii, z założenia opartej na fakcie czytelnictwa. Osią tematyczną wystawy będzie szeroko pojęta kultura czytelnicza ucznia i jej kształtowanie jako ważny element pracy wychowawczej biblioteki i szkoły.

Referat wygłoszony na konferencji "Diagnostyczna i terapeutyczna funkcja biblioteki szkolnej", Wrocław, 25-26 września 2003