Gwara poznañska to jedna z bardziej specyficznych gwar regionalnych w Polsce. Po poznañsku mówi siê nie tylko w samym Poznaniu, ale i w okolicach, a odmiany gwary spotkaæ mo¿na w ca³ej Wielkopolsce. Gwara poznañska powsta³a z wymieszania dialektu wielkopolskiego z elementami s³ownictwa niemieckiego, g³ównie w wyniku ponad stuletniego pruskiego panowania w Wielkopolsce (1793 -1919). Jêzyk niemiecki sta³ siê jêzykiem urzêdowym, biznesowym, opanowa³ szko³y. Mieszkañcy Poznania stali siê czêsto dwujêzyczni i zaczêli u¿ywaæ w gwarze niemieckich s³ów. Do dzi¶ mówimy: zrobiæ ³ó¿ko, zakluczyæ, w gazecie stoi napisane.
| |
|
Ratusz w Poznaniu | |
Katedra |
Telewizja, radio i prasa narzucaj± jeden model jêzyka, którym mówimy wszyscy, od Ba³tyku po Tatry. Nie ma ju¿ w nim miejsca na regionalizmy, trudno poznaæ po sposobie mówienia kto jest sk±d, mo¿e poza ¦l±zakami czy Kaszubami.
I tak, jak ka¿da inna gwara, tak i nasza coraz szybciej zanika. Warto jednak o niej pamiêtaæ i jako¶ j± kultywowaæ, bo wci±¿ jest to niezwykle wa¿ny i ciekawy sk³adnik tutejszej kultury.
| |
|
Bamberka - studzienka | |
|
Przybysze twierdz±, ¿e zaci±gamy w charakterystyczny sposób, ale pierdo³y godojom tej, nie? Symbolicznym s³owem gwary poznañskiej jest "pyra" (co to jest widaæ poni¿ej).
A oto najs³ynniejsza poznañska rymowanka. To zdanie w Poznaniu zna prawie ka¿dy, niczym hymn narodowy czy pacierz. Kto zrozumie o czym mowa?
po poznañsku: | po polsku: |
W antrejce na ryczce
Sta³y pyry w tytce,
Przysz³a niuda, spuc³a pyry
A w wymborku umy³a giry.
| W przedpokoju na sto³ku
Sta³y ziemniaki w papierowej torebce,
Przysz³a ¶winia, zjad³a ziemniaki
A w wiadrze umy³a nogi.
|
Co jedz± poznaniacy:
Ajntopf zez chabasem - gêsta zupa jarzynowa z miêsiwem
Plendze - placki ziemniaczane
Szagówki - kluski z pyrek
¦lepe ryby - zupa z rozgotowanych pyrek
Szabel - fasola
Redyski - rzodkiewki
Bedki - grzyby
Zimne nogi, galart - galareta miêsna
Makocz - makowiec
Szneka z glancem - dro¿d¿ówka
Gzik - twaróg ze ¶mietan±
Sznytka - kromka chleba
Leberka - w±trobianka
Klymki - cukierki
Rumpuæ - gêsta zupa jarzynowa
W co siê ubieraj± poznaniacy?
Globusik - kapelusz
Kluft - garnitur, marynarka
Mantel - p³aszcz
Mycka - czapka
Badejki - spodenki, majtki
Dyrdok - spódnica
Laczki - domowe pantofle bez napiêtka
Bindka - krawat
Boba - czapka
Glazejki - rêkawiczki
Jak rozpoznaæ bratni± Pyrê w¶ród obcej wiary? Wystarczy pos³uchaæ, czy u¿ywa takich okre¶leñ:
Petronelka - biedronka
Dynks - jaki¶ znany, ale nie nazwany wprost przedmiot
Kl±kry - graty
Bimba - tramwaj
Akuratnie - starannie
Poruta - kompromitacja
Ajzol - przedmiot ¿elazny, ¿elastwo
Migane - tañce
Lajsn±æ - sprawiæ sobie co¶, kupiæ
Bana - poci±g
Blubry - gadanie
Kalafa - twarz
Bejmy - pieni±dze
Gymyla - ¶mietnik
Kejter - pies
Rychtyk - dobrze, poprawnie
A oto swojskie docinki w wersji poznañskiej:
Gelejza - osoba ¶lamazarna
Szuszwol - brudas
Gu³a - niezdara
Tuleja - gamoñ
Glajda - niechluj
Æmok - oferma
Rojber - ³obuz
Religa - ³amaga
Wylêga - osoba inna od wszystkich
Nyrol - chytrus
Spora czê¶æ s³ownictwa gwarowego to wyrazy nacechowane emocjonalnie, zw³aszcza rubaszne i ¿artobliwe, st±d ich powodzenie u naszej m³odzie¿y:
Szczun - ch³opak
Heksa - jêdza
Ginol - wysoki ch³opak
Szwaja - noga (cokolwiek nie¶wie¿a)
Ryfa - skrzywiona, niesympatyczna bu¼ka
Kluka - nos
Gzub - malec
P±giel - smarkacz
Gamaja - gimnazjum
Lania - szko³a
Knyf - fortel
Binks - siniak
Fyraæ - uciekaæ, zwiewaæ (wiadomo sk±d)
Wspominaj±c o mowie poznaniaków nie mo¿na pomin±æ s³ówka "tej", które dla niektórych stanowi najbardziej ulubion± partyku³ê, potrafi± j± u¿yæ kilka razy w jednym zdaniu.
Czasem mo¿na jeszcze pos³uchaæ starych poznaniaków i dobrze jest wtedy wiedzieæ, o czym mówi±...
Frazeologizmy nie znane jêzykowi ogólnopolskiemu:
- bieda siê hejb³a - o kim¶ biednym, kto nieoczekiwanie zdoby³ siê na du¿y wydatek
- ady id¼ - co ty opowiadasz, to niemo¿liwe
- ciemno jak w miechu - bardzo ciemno
- id¼ w kieretyny - odczep siê
- i¶æ komu¶ na nerwy - denerwowaæ, dra¿niæ
- kusiæ po nocach - zajmowaæ siê czym¶ w nocy
- szpycowaæ z winkla - spojrzeæ z ukosa
- kielczyæ siê jak do syra - g³upio siê ¶miaæ
- mieæ fifa - mieæ talent
- jest precz - nie ma go
Frazeologizmy nawi±zuj±ce do niemieckich konstrukcji sk³adniowych:
- byæ na fleku - byæ jeszcze sprawnym, w pe³ni si³
- dostaæ szplina - zbzikowaæ, zwariowaæ
- mieæ ambê - byæ zwariowanym, mieæ g³upie pomys³y
- mieæ ambê z przerzutk± - jak wy¿ej, ale w ¿argonie uczniowskim
- stroiæ muki - d±saæ siê, wydziwiaæ
Z polskiego na nasze (a raczej odwrotnie)…
- byæ nie do ¿d¿arcia - byæ rewelacyjnym, nie do podrobienia
- mieæ rachê na kogo¶ - d³ugo i mocno z³o¶ciæ siê, gniewaæ na kogo
- mieæ kalafê od ucha do ucha - byæ pyskatym, k³ótliwym
- klamkowaæ siê - t³umaczyæ siê w wykrêtny sposób
- dostaæ po kluce - dostaæ nauczkê
- mieæ fefry - baæ siê
- lelaæ siê - zachowywaæ siê dziecinnie
- opowiadaæ pierdo³y - mówiæ g³upstwa
W latach piêædziesi±tych i sze¶ædziesi±tych gwarê poznañsk± propagowa³ na antenie radiowej Stanis³aw Strugarek, autor gawêd, twórca s³ynnego wuja Ce¶ka. Po jego ¶mierci (1965 r.) d³ugo nikt nie zajmowa³ siê poznañskim folklorem. A¿ pojawi³ siê Stary Marych…
Stary Marych to fikcyjna postaæ, stworzona przez Juliusza Kubla. Jest on bohaterem zbioru felietonów pt. "Blubry Starego Marycha", pisanych gwar± poznañsk±. Od 1983 r. na antenie radiowej poznaniacy mieli okazjê s³uchaæ "Blubrów", które odczytywa³ nie¿yj±cy ju¿ Marian Pogasz, wcielaj±c siê w tytu³owego bohatera. Marych to sympatyczny, bystry gadu³a, który z niezrównanym humorem komentuje obyczaje i aktualno¶ci codziennego ¿ycia Grodu Przemys³awa. Postaæ ta sta³a siê bliska sercu mieszkañców miasta do tego stopnia, ¿e w roku 2001 u wylotu Deptaku stan±³ odlany z br±zu cz³owiek z rowerem - w³a¶nie Stary Marych. W jego twarzy rozpoznaæ mo¿na rysy Mariana Pogasza. Marych jest jedynym w Polsce pomnikiem gwary i mimo swego m³odego wieku zd±¿y³ ju¿ na trwa³e wpisaæ siê w pejza¿ Poznania.
Bibliografia:
Gruchmanowa Monika, Witaszek-Samborska Ma³gorzata, ¯uk-¦wiêcicka Ma³gorzata "Mowa mieszkañców Poznania". Poznañ, Wydawnictwo Poznañskie 1987
S³ownik gwary miejskiej Poznania. Pod red. Moniki Gruchmanowej i Bogdana Walczaka. Warszawa - Poznañ, Wydawnictwo Naukowe PWN 1997
Zboralski Marek "700 zagadek o Poznaniu". Poznañ, Wydawnictwo "Rozrywka i Wiedza" 1996
http://www.poznanczyk.com/index.html
http://www.tutej.pl/cms.php?i=8382
http://www.man.poznan.pl/~m02_001/konkurs/gwara.htm
http://www.republika.pl/ulapok/gwarapoz.html
http://miasta.gazeta.pl/poznan/1,36004,97846.html
http://pl.wikipedia.org/wiki/Wikipedysta:Radomil/Galeria_Radomi%C5%82a_1
|