|
Wielkanoc to jedno z najpiêkniejszych ¶wi±t chrze¶cijañskich.
W Wielk± Niedzielê dzwony w ko¶ciele og³aszaj± ¶wiatu, ¿e Chrystus zmartwychwsta³.
Ca³a rodzina zasiada do uroczystego ¶niadania.
Na wielkanocnym stole stoi koszyczek, a w nim cukrowy baranek, pisanki i pokarmy po¶wiêcone
w Wielk± Sobotê. Wszyscy dziel± siê jajkiem, ¿ycz±c sobie pomy¶lno¶ci, zdrowia i b³ogos³awieñstwa
Bo¿ego.
Z Wielkanoc± wi±¿e siê wiele piêknych legend i ludowych zwyczajów. Przypomnijmy niektóre
z nich, te zwi±zane z .. jajkiem.
W³a¶nie ono, raz w roku, na Wielkanoc, wystêpuje w g³ównej roli!
"JAJKOWE" PRZES¡DY
Jajko - to znak wszelkiego pocz±tku, narodzin i zmartwychwstania.
W ludowych wierzeniach jajko by³o lekarstwem na choroby, chroni³o przed po¿arem i z³ymi duchami,
zapewnia³o urodzaj w polu i ogrodzie, a nawet powodzenie w mi³o¶ci. Wierzono, ¿e jajko ma znaczenie
magiczne, dlatego u¿ywano go jako kamienia wêgielnego przy budowie nowych domów. Taczanie jaja po ciele
chorego mia³o "wlewaæ" w niego nowe si³y. Noworodka my³o siê w wodzie, do której wk³adano,
poza innymi przedmiotami maj±cymi zapewniæ szczê¶cie i bogactwo, równie¿ jajo. Wydmuszki pisanek
wielkanocnych po³o¿one pod drzewami owocowymi mia³y chroniæ je przed szkodnikami. Wierzono, ¿e wrzucone w
p³omienie ugasz± po¿ar. ¦wiêconym jajkiem dotykano zwierz±t gospodarskich - co mia³o ochroniæ przed
chorobami. Pisankê zakopywano pod progiem domu w celu zagrodzenia dostêpu si³om nieczystym.
W mitologiach wielu ludów mo¿na znale¼æ opowie¶æ o jaju, z którego powsta³ ¶wiat. Jajko uwa¿ano równie¿
za symbol zmartwychwstania, ukrytego w zarodku nieustannie odradzaj±cego siê ¿ycia w przyrodzie,
tajemniczej si³y istnienia. Z jajka wykluwa siê kurczak, który jest symbolem nowego ¿ycia.
SK¡D WZI¡£ SIÊ ZWYCZAJ MALOWANIA JAJ?
Podanie greckie z X wieku zapewnia, ¿e zwyczaj malowania jaj na Wielkanoc zapocz±tkowa³a Maria
Magdalena, której przy grobie Chrystusa ukaza³ siê anio³ i powiedzia³: "Nie p³acz, Maryjo! Chrystus
zmartwychwsta³". Uradowana pobieg³a do domu i ze zdziwieniem stwierdzi³a, ¿e wszystkie jajka, jakie mia³a
w misce, zabarwi³y siê na czerwono. Wynios³a je na drogê i podarowa³a przechodz±cym w³a¶nie aposto³om.
Oznajmi³a przy tym nowinê o zmartwychwstaniu. Czerwone jajka zamieni³y siê w ptaki, które, æwierkaj±c,
wyfrunê³y z r±k aposto³ów i unios³y w niebo. Odczytano to jako znak, ¿e po ¶mierci nastêpuje
zmartwychwstanie i nowe ¿ycie.
Zwyczaj zdobienia jaj i wykorzystywania ich w celach magicznych siêga staro¿ytno¶ci. Wykorzystywano je w
obrzêdach pogrzebowych i zwi±zanych z kultem zmar³ych. Najstarsze pisanki - datowane na III w. -
odnaleziono w grobowcach i wykopaliskach w Asharah na Bliskim Wschodzie. Sztuka zdobienia jajek znana by³a
Egipcjanom, Persom, Chiñczykom, Fenicjanom, Grekom i Rzymianom. Najdawniejsze polskie pisanki pochodz± z X
w., choæ przyjmuje siê powszechnie, ¿e zdobienie jaj by³o znane S³owianom ju¿ wcze¶niej. Fragmenty
najstarszych pisanek odnaleziono pod Wroc³awiem i Opolem.
CO MO¯NA ZROBIÆ Z PISANK¡
Pisanki dawano w podarunku jako dowód ¿yczliwo¶ci i sympatii. Dostawali je cz³onkowie rodziny,
dzieci chrzestne, osoby zaprzyja¼nione. Je¶li ch³opakowi podoba³a siê jaka¶ panna, oznajmia³ jej o tym,
wrêczaj±c pisankê. Je¿eli dziewczyna j± przyjê³a i w zamian da³a swoj±, znaczy³o to, ¿e odwzajemnia
uczucia kawalera. Ale tylko panny na wydaniu mog³y robiæ pisanki!
" Kogo kocham i mi³ujê, temu jajko podarujê."
Pisanki nosi³o siê nawet na cmentarze, gdzie k³adziono je na groby bliskich.
Pe³ni³y one te¿ rolê wykupu w obrzêdach wielkanocnych, np. w czasie smagania, dyngusu, chodzenia z
barankiem lub kurkiem.
Panna mog³a dostaæ tak¿e s³odkie jajo z czekolady i marcepanu - czasem znajdowa³a w nim pier¶cionek z
brylantem, ofiarowany przez adoratora. Tak od XVIII w. obdarowywano siê w wytwornym towarzystwie. Najbardziej
kosztowne s± ze z³ota, przyozdobione szlachetnymi kamieniami. Francuski jubiler Faberge produkowa³ takie
ekskluzywne egzemplarze na zamówienie cara Rosji. Pierwsze "jajko" zosta³o zamówione przez cara
Aleksandra III w 1885 r. i sta³o siê w³asno¶ci± carycy El¿biety. Dla mniej wymagaj±cych s± jaja z
drewna, porcelany i gliny.
|
Choæ pisanki z Cepelii
S± sto³u ozdob±,
Ja tam wolê pisanki
W³asnego wyrobu.
Tadeusz Fangrat "Pisanki"
|
|
Pisanki s³u¿y³y do zabawy w "taczanki". Turla³o siê po stole malowane jaja, zderzaj±c je ze sob±.
Wygrywa³ ten, czyja pisanka pozosta³a niest³uczona. Znana te¿ by³a zabawa polegaj±ca na turlaniu jajek z
opartej o ziemiê deseczki. Wygrywa³o jajko, które potoczy³o siê najdalej.
Jak pisze Kad³ubek — "Polacy z dawien dawna (...) bawili siê z panami swymi jak z
malowanymi jajkami". Owa zabawa, nazywana "na wybitki", "w bitki" lub "walatka",
polega³a na uderzaniu jednej pisanki o drug± — wygrywa³ ten, kto st³uk³ jajko przeciwnika.
"Zwyczaj malowania jaj wielkanocnych by³ powszechny w narodzie" — pisze Gloger w
"Encyklopedii staropolskiej" i podaje ró¿ne sposoby, do dzi¶ zreszt± stosowane, przygotowywania
pisanek i kraszanek.
"Rysuj± jajko rozpuszczonym woskiem, aby farba miejsc powoskowanych nie pokry³a. Rysowanie zowi± «pisaniem»,
st±d nazwa «pisanki», tak jak dawnych «dzbanów pisanych» (...). Upowszechnione desenie maj± swe nazwy
od wzorów i podobieñstw, rysuj± wiêc w ga³±zki, w drabinki, w wiatraczki, w jab³uszka, w serduszka, w
kurze ³apki itd. Jako narzêdzi do pisania u¿ywaj± szpilek, igie³, kozików, szyde³, s³omek i
drewienek".
RODZAJE JAJ WIELKANOCNYCH
Nazwy jaj wielkanocnych zale¿± od sposobu ich barwienia.
Kraszanki - jajka o czerwonej barwie, od staropolskiego s³owa "krasiæ" - barwiæ, upiêkszaæ.
Malowanki - jajka jednobarwne o innych kolorach.
Skrobanki - na jednolitym tle kraszanki lub malowanki wyskrobuje siê wzorek (np. szpilk±).
Wyklejanki - jajka z naklejonym obrazkiem z listków, sitowia, w³óczki itp.
Nalepianki - jajka ozdobione nalepionymi na skorupkê ró¿nobarwnymi wycinkami z papieru.
Pisanki - przed zanurzeniem jajka w barwnym roztworze robi siê na nim wzory woskiem. Tam, gdzie
by³ wosk, zostawa³ bia³y, niepomalowany ¶lad na kolorowym tle. Dawniej po naniesieniu wzoru na skorupê
jajka, farbowano je u¿ywaj±c naturalnych barwników, które dawa³y piêkne kolory. I tak kolor zielony
uzyskiwano z listków m³odego ¿yta, kolor czerwonawo-¿ó³ty z ³usek cebuli, kolor ciemnobr±zowy i czarny
z kory ¶liwy lub olchy, kolor czerwony uzyskiwano dziêki burakom a kolor niebieski z p³atków kwiatu b³awatka.
Po wykonaniu wzoru woskiem i zabarwieniu skorupy, z wysuszonego jajka ¶cierano wosk uzyskuj±c zaplanowane,
bia³e wzory, tworz±ce piêkn±, dwubarwn± pisankê.
Pisanki, kraszanki, malowanki mia³y sens symboliczny. Uwa¿ano, ¿e malowanie jaj jest jednym z warunków
istnienia ¶wiata. Ich zdobieniem we wzory geometryczne lub ro¶linne zajmowa³y siê dawniej tylko kobiety,
które wypêdza³y z izby ka¿dego przybysza p³ci mêskiej i odczynia³y urok, który móg³ rzuciæ na
pisanki i jeszcze nie ozdobione jajka:
Sól tobie w oczach, kamieñ w zêbach. Jak ziemia woskowi nie szkodzi, tak twoje oczy niech nie szkodz±
pisankom.
Barwy pisanek maj± swoje symboliczne znaczenie; tak wiêc fioletowa i niebieska oznacza ¿a³obê i Wielki
Post, czerwona - krew Chrystusa przelan± na krzy¿u za nasze grzechy, a zielona, br±zowa i ¿ó³ta - rado¶æ
ze zmartwychwstania.
PISANKOWE ZWYCZAJE
W ró¿nych krajach ¶wiêtowanie z jajkami wygl±da inaczej. W Holandii dzieci szukaj± jajek ukrytych w
domu, we Francji - w ogrodzie. W Niemczech pomalowane na zielono jajka wrêcza siê przyjacio³om, w Szwecji
za¶ ca³a rodzina z ochot± bawi siê w "taczanki".
W Bu³garii czerwone wielkanocne jajka maluje siê w Wielki Czwartek albo w Wielki Pi±tek. Pierwszym
umalowanym na czerwono jajkiem babcia kre¶li znak krzy¿a na czo³ach dzieci, ¿eby by³y zdrowe i rumiane
przez ca³y rok. To jajko k³adzie siê przed domow± ikon±, w skrzyni z wianem dziewczyny albo zakopuje siê
na ¶rodku pola, ¿eby chroni³o je przed gradem.
|
Patrzcie,
Ile na stole pisanek!
Ka¿da ma oczy
Malowane,
Naklejane.
Ka¿da ma u¶miech
Kolorowy
I le¿y na stole grzecznie,
¯eby siê nie pot³uc
Przypadkiem
W dzieñ ¶wi±teczny.
Ale pamiêtajcie!
Pisanki
Nie s± do jedzenia.
Z pisanek siê wykluj±
¦WI¡TECZNE ¯YCZENIA.
Dorota Gellner "Pisanki"
|
¯YCZYMY WESO£YCH PISANEK W KOLORACH TÊCZY
I ¦WI¡TECZNEGO U¦MIECHU!
Bibliografia:
wersja spakowana w formacie Microsoft Word (579 KB)
dzia³: Krótkie gazetki na d³ugie przerwy
|
|