Biblioteka w szkole Biblioteka w szkole
Szukaj: 
Aktualny numer 10/13
Na skróty
Aktualny numer
Prenumerata i zakup numerów archiwalnych
Archiwum
Zawartość wszystkich numerów "BwS"
w programie MOL
Wyszukiwarka
Informacje dla autorów
Sklep internetowy
Bibliografia materiałów repertuarowych dla szkół
Bank przydatnych
materiałów
Partnerzy
Galeria bibliotekarzy
KONTAKT
"Biblioteka w Szkole"
00-950 Warszawa
skr. pocztowa 109
email:
bws@sukurs.edu.pl
tel./fax 0-22 832 36 12
tel. 832 36 11
Dooko³a wielkanocnego jajka

DOOKO£A

WIELKANOCNEGO JAJKA

Wielkanoc to jedno z najpiêkniejszych ¶wi±t chrze¶cijañskich.

W Wielk± Niedzielê dzwony w ko¶ciele og³aszaj± ¶wiatu, ¿e Chrystus zmartwychwsta³. Ca³a rodzina zasiada do uroczystego ¶niadania.

Na wielkanocnym stole stoi koszyczek, a w nim cukrowy baranek, pisanki i pokarmy po¶wiêcone w Wielk± Sobotê. Wszyscy dziel± siê jajkiem, ¿ycz±c sobie pomy¶lno¶ci, zdrowia i b³ogos³awieñstwa Bo¿ego.

Z Wielkanoc± wi±¿e siê wiele piêknych legend i ludowych zwyczajów. Przypomnijmy niektóre z nich, te zwi±zane z .. jajkiem.

W³a¶nie ono, raz w roku, na Wielkanoc, wystêpuje w g³ównej roli!


"JAJKOWE" PRZES¡DY

Jajko - to znak wszelkiego pocz±tku, narodzin i zmartwychwstania.

W ludowych wierzeniach jajko by³o lekarstwem na choroby, chroni³o przed po¿arem i z³ymi duchami, zapewnia³o urodzaj w polu i ogrodzie, a nawet powodzenie w mi³o¶ci. Wierzono, ¿e jajko ma znaczenie magiczne, dlatego u¿ywano go jako kamienia wêgielnego przy budowie nowych domów. Taczanie jaja po ciele chorego mia³o "wlewaæ" w niego nowe si³y. Noworodka my³o siê w wodzie, do której wk³adano, poza innymi przedmiotami maj±cymi zapewniæ szczê¶cie i bogactwo, równie¿ jajo. Wydmuszki pisanek wielkanocnych po³o¿one pod drzewami owocowymi mia³y chroniæ je przed szkodnikami. Wierzono, ¿e wrzucone w p³omienie ugasz± po¿ar. ¦wiêconym jajkiem dotykano zwierz±t gospodarskich - co mia³o ochroniæ przed chorobami. Pisankê zakopywano pod progiem domu w celu zagrodzenia dostêpu si³om nieczystym.


W mitologiach wielu ludów mo¿na znale¼æ opowie¶æ o jaju, z którego powsta³ ¶wiat. Jajko uwa¿ano równie¿ za symbol zmartwychwstania, ukrytego w zarodku nieustannie odradzaj±cego siê ¿ycia w przyrodzie, tajemniczej si³y istnienia. Z jajka wykluwa siê kurczak, który jest symbolem nowego ¿ycia.


SK¡D WZI¡£ SIÊ ZWYCZAJ MALOWANIA JAJ?

Podanie greckie z X wieku zapewnia, ¿e zwyczaj malowania jaj na Wielkanoc zapocz±tkowa³a Maria Magdalena, której przy grobie Chrystusa ukaza³ siê anio³ i powiedzia³: "Nie p³acz, Maryjo! Chrystus zmartwychwsta³". Uradowana pobieg³a do domu i ze zdziwieniem stwierdzi³a, ¿e wszystkie jajka, jakie mia³a w misce, zabarwi³y siê na czerwono. Wynios³a je na drogê i podarowa³a przechodz±cym w³a¶nie aposto³om. Oznajmi³a przy tym nowinê o zmartwychwstaniu. Czerwone jajka zamieni³y siê w ptaki, które, æwierkaj±c, wyfrunê³y z r±k aposto³ów i unios³y w niebo. Odczytano to jako znak, ¿e po ¶mierci nastêpuje zmartwychwstanie i nowe ¿ycie.

Zwyczaj zdobienia jaj i wykorzystywania ich w celach magicznych siêga staro¿ytno¶ci. Wykorzystywano je w obrzêdach pogrzebowych i zwi±zanych z kultem zmar³ych. Najstarsze pisanki - datowane na III w. - odnaleziono w grobowcach i wykopaliskach w Asharah na Bliskim Wschodzie. Sztuka zdobienia jajek znana by³a Egipcjanom, Persom, Chiñczykom, Fenicjanom, Grekom i Rzymianom. Najdawniejsze polskie pisanki pochodz± z X w., choæ przyjmuje siê powszechnie, ¿e zdobienie jaj by³o znane S³owianom ju¿ wcze¶niej. Fragmenty najstarszych pisanek odnaleziono pod Wroc³awiem i Opolem.


CO MO¯NA ZROBIÆ Z PISANK¡

Pisanki dawano w podarunku jako dowód ¿yczliwo¶ci i sympatii. Dostawali je cz³onkowie rodziny, dzieci chrzestne, osoby zaprzyja¼nione. Je¶li ch³opakowi podoba³a siê jaka¶ panna, oznajmia³ jej o tym, wrêczaj±c pisankê. Je¿eli dziewczyna j± przyjê³a i w zamian da³a swoj±, znaczy³o to, ¿e odwzajemnia uczucia kawalera. Ale tylko panny na wydaniu mog³y robiæ pisanki!

" Kogo kocham i mi³ujê, temu jajko podarujê."

Pisanki nosi³o siê nawet na cmentarze, gdzie k³adziono je na groby bliskich.

Pe³ni³y one te¿ rolê wykupu w obrzêdach wielkanocnych, np. w czasie smagania, dyngusu, chodzenia z barankiem lub kurkiem.

 

Panna mog³a dostaæ tak¿e s³odkie jajo z czekolady i marcepanu - czasem znajdowa³a w nim pier¶cionek z brylantem, ofiarowany przez adoratora. Tak od XVIII w. obdarowywano siê w wytwornym towarzystwie. Najbardziej kosztowne s± ze z³ota, przyozdobione szlachetnymi kamieniami. Francuski jubiler Faberge produkowa³ takie ekskluzywne egzemplarze na zamówienie cara Rosji. Pierwsze "jajko" zosta³o zamówione przez cara Aleksandra III w 1885 r. i sta³o siê w³asno¶ci± carycy El¿biety. Dla mniej wymagaj±cych s± jaja z drewna, porcelany i gliny.

Choæ pisanki z Cepelii

S± sto³u ozdob±,

Ja tam wolê pisanki

W³asnego wyrobu.

Tadeusz Fangrat "Pisanki"

Pisanki s³u¿y³y do zabawy w "taczanki". Turla³o siê po stole malowane jaja, zderzaj±c je ze sob±. Wygrywa³ ten, czyja pisanka pozosta³a niest³uczona. Znana te¿ by³a zabawa polegaj±ca na turlaniu jajek z opartej o ziemiê deseczki. Wygrywa³o jajko, które potoczy³o siê najdalej.

Jak pisze Kad³ubek"Polacy z dawien dawna (...) bawili siê z panami swymi jak z malowanymi jajkami". Owa zabawa, nazywana "na wybitki", "w bitki" lub "walatka", polega³a na uderzaniu jednej pisanki o drug± — wygrywa³ ten, kto st³uk³ jajko przeciwnika.

"Zwyczaj malowania jaj wielkanocnych by³ powszechny w narodzie" — pisze Gloger w "Encyklopedii staropolskiej" i podaje ró¿ne sposoby, do dzi¶ zreszt± stosowane, przygotowywania pisanek i kraszanek.

"Rysuj± jajko rozpuszczonym woskiem, aby farba miejsc powoskowanych nie pokry³a. Rysowanie zowi± «pisaniem», st±d nazwa «pisanki», tak jak dawnych «dzbanów pisanych» (...). Upowszechnione desenie maj± swe nazwy od wzorów i podobieñstw, rysuj± wiêc w ga³±zki, w drabinki, w wiatraczki, w jab³uszka, w serduszka, w kurze ³apki itd. Jako narzêdzi do pisania u¿ywaj± szpilek, igie³, kozików, szyde³, s³omek i drewienek".


RODZAJE JAJ WIELKANOCNYCH

Nazwy jaj wielkanocnych zale¿± od sposobu ich barwienia.

Kraszanki - jajka o czerwonej barwie, od staropolskiego s³owa "krasiæ" - barwiæ, upiêkszaæ.

Malowanki - jajka jednobarwne o innych kolorach.

Skrobanki - na jednolitym tle kraszanki lub malowanki wyskrobuje siê wzorek (np. szpilk±).

Wyklejanki - jajka z naklejonym obrazkiem z listków, sitowia, w³óczki itp.

Nalepianki - jajka ozdobione nalepionymi na skorupkê ró¿nobarwnymi wycinkami z papieru.

Pisanki - przed zanurzeniem jajka w barwnym roztworze robi siê na nim wzory woskiem. Tam, gdzie by³ wosk, zostawa³ bia³y, niepomalowany ¶lad na kolorowym tle. Dawniej po naniesieniu wzoru na skorupê jajka, farbowano je u¿ywaj±c naturalnych barwników, które dawa³y piêkne kolory. I tak kolor zielony uzyskiwano z listków m³odego ¿yta, kolor czerwonawo-¿ó³ty z ³usek cebuli, kolor ciemnobr±zowy i czarny z kory ¶liwy lub olchy, kolor czerwony uzyskiwano dziêki burakom a kolor niebieski z p³atków kwiatu b³awatka. Po wykonaniu wzoru woskiem i zabarwieniu skorupy, z wysuszonego jajka ¶cierano wosk uzyskuj±c zaplanowane, bia³e wzory, tworz±ce piêkn±, dwubarwn± pisankê.

Pisanki, kraszanki, malowanki mia³y sens symboliczny. Uwa¿ano, ¿e malowanie jaj jest jednym z warunków istnienia ¶wiata. Ich zdobieniem we wzory geometryczne lub ro¶linne zajmowa³y siê dawniej tylko kobiety, które wypêdza³y z izby ka¿dego przybysza p³ci mêskiej i odczynia³y urok, który móg³ rzuciæ na pisanki i jeszcze nie ozdobione jajka:

Sól tobie w oczach, kamieñ w zêbach. Jak ziemia woskowi nie szkodzi, tak twoje oczy niech nie szkodz± pisankom.

Barwy pisanek maj± swoje symboliczne znaczenie; tak wiêc fioletowa i niebieska oznacza ¿a³obê i Wielki Post, czerwona - krew Chrystusa przelan± na krzy¿u za nasze grzechy, a zielona, br±zowa i ¿ó³ta - rado¶æ ze zmartwychwstania.


PISANKOWE ZWYCZAJE

W ró¿nych krajach ¶wiêtowanie z jajkami wygl±da inaczej. W Holandii dzieci szukaj± jajek ukrytych w domu, we Francji - w ogrodzie. W Niemczech pomalowane na zielono jajka wrêcza siê przyjacio³om, w Szwecji za¶ ca³a rodzina z ochot± bawi siê w "taczanki".

W Bu³garii czerwone wielkanocne jajka maluje siê w Wielki Czwartek albo w Wielki Pi±tek. Pierwszym umalowanym na czerwono jajkiem babcia kre¶li znak krzy¿a na czo³ach dzieci, ¿eby by³y zdrowe i rumiane przez ca³y rok. To jajko k³adzie siê przed domow± ikon±, w skrzyni z wianem dziewczyny albo zakopuje siê na ¶rodku pola, ¿eby chroni³o je przed gradem.

Patrzcie,

Ile na stole pisanek!

Ka¿da ma oczy

Malowane,

Naklejane.

Ka¿da ma u¶miech

Kolorowy

I le¿y na stole grzecznie,

¯eby siê nie pot³uc

Przypadkiem

W dzieñ ¶wi±teczny.

Ale pamiêtajcie!

Pisanki

Nie s± do jedzenia.

Z pisanek siê wykluj±

¦WI¡TECZNE ¯YCZENIA.

Dorota Gellner "Pisanki"

¯YCZYMY WESO£YCH PISANEK W KOLORACH TÊCZY

I ¦WI¡TECZNEGO U¦MIECHU!

Bibliografia:


wersja spakowana w formacie Microsoft Word (579 KB)

dzia³: Krótkie gazetki na d³ugie przerwy